KLSIFIKIMI I KAFSHEVE - GJITARET

Kafsha është një qenie e gjallë, që ka aftësinë të lëvizë vetë dhe të ndiejë, por nuk është në gjendje të mendojë e të veprojë në mënyrë të ndërgjegjshme.

Në ligj në termin Kafshë përfshihen edhe shpezët, peshqit dhe bletët, larvat që jetojnë të lira dhe format larvore riprodhuese, por pa përfshirë format fetale ose embronike.

Te gjithë kafshët bëjnë pjese ne mbretërinë shtazore. Ekzistojnë pese mbretëri te gjallesave : mbretëria e protisteve, e monereve, e bimëve, e kafshëve dhe e kërpudhave. Nga nevoja ka lindur edhe klasifikimi i kafshëve te cilin po e japim me poshtë :

Mbretëria,

Tipi,

Klasa,

Rendi,

Familja,

Gjinia,

Lloji.

CJAN GJITARET
Gjitarët (Mammalia nga gj.latine) janë një grup i kurrizorëve me organizim më të lartë,ku në këtë grup bënë pjesë edhe njeriu si nivel më i lartë i evolucionit të botës së gjallë.Femrat tek gjitarët kanë gjëndrat qumshtore që tajojnë qumësht për tu kujdesur për të vegjëlit pas lindjes së tyre.Karakteristikë e tyre është pasi të gjithë trupin e kanë pjesërisht ose komplet të mbuluar me qime.

Gjitarët sipas mënyrës se si i lindin të vegjëlit e tyre ndahen në tre grupe:Gjitarët me kloakë,strajcorët dhe gjitarët me placentë ku merr pjesë edhe njeriu.Përveç gjitarëve me kloakë të cilët bëjnë vezë ,të gjithë gjitarët tjerë i lindin të gjallë të vegjëlit e tyre.

Gjitarët lindin të vegjëlit,të cilët ushqehen duke thithur qumësht.Për dallim nga të gjitha shtazët tjera tek gjitarët zhvillimi embrional realizohet në brendinë e trupit të nënës.Nga mbështjellësi embrional dhe paretit të mitrës formohet organi i posaçëm placenta.Nëpërmjet saj embrioni është i lidhur me organizmin e nënës.Shenjë dalluese tjetër për gjitarët është edhe zhvillimi i sistemit nervor,veçanërisht trurit të madh.  

Karakteristikat Kryesore
Qimet
Lëkura prej qimeve është një nga karakteristikat më të rëndësishme tek gjitarët,edhe pse disa lloje lloje të gjitarëve nuk kanë qime (p.sh. balena),mirëpo edhe ata kanë evoluar nga paraardhës të cilët kanë pasur qime,dhe e kanë atë ende në fazën e zhvillimit embrional.Qimet janë të ndërtuara nga substance e quajtur Keratin.Pjesa bazale e qimes është e vendosur në fund të një grope të vogël në lëkurë,ne fund të këllëfit të qimes.Rrënja përbehet prej grupit të qelizave epidermale gjenerative e cila si një kësulë vendoset në një bullungëz të dermës.Me shumimin e qelizave të bulbit të qimes bëhet edhe rritja e vetë qimes. Lëkura tek kafshët ka shumë funksione:

• Lëkura shërben si termoregullator që d.m.th se rregullon temperaturën trupore,izolon të ftohtin,ndërsa në disa raste mbron edhe nga i nxehti.Ky izolim është një parakusht i rëndësishëm për mbajtjen e temperaturës së trupit konstante.

• Ngjyrat edhe modelet e lëkurës shërbejnë edhe për mashtrim optik,d.m.th. të shkrihet me ambientin e jashtëm (të maskohet).Teknikë kjo e përdorur nga shumë kafshë për të gjuajtur.

• Flokët mund të shërbejnë edhe si një mjet komunikimi ,për shembull:qimet e ashpërsuara (të ngritura) në qafë dhe në shpinë tek ujku do të thotë agresivitet.

• Qimet luajnë rol të rëndësishëm edhe për shqisën e ndijes.Ky rol eshte veçanërisht i cekur tek mustaqet.Si psh.tek macet,etj.

• Tek një grup gjitarësh si p.sh.Iriqi,derri me gjemba,etj një pjesë e qimeve janë zhvilluar në gjemba të cilët shërbejnë si mjet mbrojtës nga kafshët e tjera.• Lëkura mund të na shërbejë edhe për të bërë dallimin në mes gjinive.

Dhëmbët
Tek gjitarët,sistemi i dhëmbëve ka rëndësi të madhe anatomike-krahasuese,ne serinë e kurrizorëve ai ka shkuar më së largu në rrugën e evolucionit progresiv.Dhëmbët e gjitarëve para së gjithash janë gjithmonë tekodontë,të vendosur në alveolet e veçanta dhëmbore të nofullave.Dhëmbi i gjitarëve është i diferencuar në rrënjë e cila shtrihet në alveole dhe në kurorë apo pjesën e lirë të dhëmbit,të bashkuar me qafën e shkurtër.

Vetëm kurora është e mbështjellur me shtresën e zmaltit,shtresa e çimentos përreth rrënjës është e ndërtuar prej indit ashtëror.Sipas rregullës dhëmbi ka rritje të kufizuar,mirëpo kemi edhe përjashtim të kësaj rregulle ne disa raste të veçanta (p.sh. prerësit e brejtëzve,dhëmbët e elefantit,etj) dhëmbët me rritje të përhershme nuk kanë rrënjë dhe ato rriten vazhdimisht gjatë tërë jetës,dhe harxhohen gjatë përdorimit të tyre.

Numri i gjeneratave të dhëmbëve te gjitarët ka ngelë gjithsej në dy:pra dhëmbët ndërohen vetëm një herë në jetë (Difiodontizmi) edhe atë në rini.Gjenerata e parë e dhëmbëve quhet qumshtore,kurse e dyta e përhershme.Nuk ndërohen të gjithë dhëmbët te gjitarët;dhëmballat e pasme apo të vërtetë e kanë vetëm një gjeneratë.Mirëpo tek disa gjitarë ndërrimi i dhëmbëve mund të bëhet qysh në kohën e jetës embrionale.

Këto forma janë monofiodonte (p.sh. Disa insektngrënës,pendorët,lakuriqët,monofiodonte janë edhe balenat me dhëmbë,etj).Karakteristika themelore e sistemit dhëmbor te gjitarët është Heterodontizmi ;dhëmbët kanë diferencim të lartë edhe në mes grupeve themelore është bërë në një shkallë të lartë ndarja e punës.Si dhëmbë prerës (incisive) quhen dhëmbët e përparëm të vendosur në eshtrat ndërmjetnofullor,respektivisht në pjesën e përparme të nofullës së poshtme.Ata kanë formë të daltës me skaj të mpreftë dhe funksionojnë si organe për kapjen dhe prerjen e ushqimit.Përanash dhëmbëve prerës shtrihen dhëmbët e syrit (canini),me formë konike me të cilët shtaza e pren ushqimin.Më në fund ,pas dhëmbëve të syrit janë dhëmballët:të vendosur në pjesën e pasme të nofullave,me ndërtim të përbërë,me kurorë gungëzore apo të rrudhur.Këta dhëmbë shërbejnë për përtypjen dhe imtësimin e ushqimit dhe përfaqësojnë komponentet më karakteristike të sistemit dhëmbor te gjitarët.

Te gjitarët primitvë placentalë numri themelor i dhëmbëve është 44 dhe ky numër mund të mirret si fillestar për një numër më të madh të gjitarëve.Strajcorët kanë një numër më të madh të dhëmbëve,tek format e vdekura primitive numri i dhëmbëve e ka tejkaluar numrin 60.Tek grupet e larta të gjitarëve numri i dhëmbëve gradualisht zvogëlohet;shumë majmunë ,sikurse edhe njeriu i kanë gjithsesj 32 dhëmbë.Hapësira e zbrazët në nofullë në vendin e dhëmbëve të zhdukur e cila i ndan grupet tjera të dhëmbëve quhet Diastema.

Organi për dëgjim (veshi):Një karakteristikë e gjitarëve për sa i përket organit për dëgjim është pasi gjitarët kan organin për dëgjim më të komplikuar se shtazët tjera,p.sh reptilët,shpezët dhe amfibiet në hapsirën timpanale kanë vetëm një kockë dëgjuese,ndërsa tek gjitarët zhvillohen tri kocka te dëgjimit.Veshi i gjitarëve sikurse ai i njeriut është organ çift.Ai përbëhet prej tri pjesëve:

a) Veshi i jashtëm b) Veshi i mesëm c) Veshi i brendshëm a) Veshi i jashtëm:sajohet nga lapra kërcore e veshit,kanali i jashtëm i dëgjimit dhe membrane e hollë timpanale.Lapra e veshit së bashku me kanalin për dëgjim,i mbledhin dridhjet e zërit duke i përcjellur në drejtim të veshit të mesëm.Lapra ka ndërtim kërcor,kurse nga jashtë është e rrethuar me lëkurë e cila nga brendia është e rrudhur.Te shumë gjitarë,lapra e veshit është e rudimentuar apo krejtësisht e zhdukur.Ky është sidomos rast tek format ujore të gjitarëve (balenat,pinipedet) ose te format të cilët gërmojnë në tokë (p.sh. urithi).Në paretin e brendhëm lëkuror të kanalit gjenden gjëndrat dhjamore,gjëndrat djersore me ndërtim special dhe qimet.Gjëndrat dhjamore tajojnë dyllin e veshit,i cili së bashku me qimet,ndalon hyrjen e pluhurit,mikroorganizmave dhe insektve në vesh.Timpani gjendet në kufi ndërmjet veshit të jashtëm dhe atij të mesëm.Nën ndikimin e valëve të zërit membrane timpanale dridhet dhe kështu i përcjell këto valë në brendi të veshit të mesëm. b) Veshi i mesëm:Në veshin e mesëm gjenden tri eshtra të dëgjimit:çekani (mallues),kudhra (incus),zengjia (stapes).Këta eshtra lidhen nërmjet vete përmes nyjes.Me njërin skaj të vet çekani është i ngjitur për membranën timpanale,kurse me skajin tjetër është i nyjëzuar në mënyrë të lëvizshme me kudhrën.Kudhra nëpërmjet nyjes është e lidhur për zengjinë.Përmes skajit tjetër zengjia mbështetet në vrimën (dritaren) vezake të paretit të veshit të mesëm.Përmes gypit të Eustahut,veshi i mesëm është në lidhje me zgavrën e fytit dhe zgavrën e hundës.Ky gyp shërben për barazimin e shtypjes në anën e brendshme dhe të jashtme të membranës timpanale. c) Veshi i brendshëm:është i vendosur më thellë në ashtin tëmthor dhe ka ndërtim shumë të ndërlikuar meqë në të,përveç qelizave ndijore që pranojnë ngacmimin e tingullit,ndodhen edhe qeliza ndijore të shqisës për drejtpeshim.Veshi i brendshëm përfaqëson formacion lëkuror në formë të një gypi të përdredhur.Pjesa e parë e këtij gypi është dy herë e gjysmë (2,5),e lakuar në formë të guazës të kërmillit,ashtu që këtë pjesë e quajmë kërmill.Formacioni tjetër i veshit të brendshëm ka formën e dy mëshikëzave,kurse i treti është në formë të tri kanaleve gjysmërrethore.Të gjitha këto pjesë janë të mbushura me një lëng-Endolimfë,kurse i tërë veshi i brendshëm është i zhytur në një lëng tjetër që quhet Perilimfë. Vetëm kërmilli ka funksionin e shqisës për dëgjim,sepse në brendinë e tij jabë të vendosura qelizat ndijore (receptorët e të dëgjuarit),që i pranojnë dridhjet e tingujve.

Sistemi Skeletor:

Gjitarët janë kurrizorë me plotë kuptimin e fjalës.Kjo do të thotë që gjitarët kanë një strukturë kockore mbështetëse brenda trupit të tyre,me të cilën janë të bashkangjitur muskujt dhe ligamentet.Kjo është ajo që ne e quajmë Endoskelet.

Shumica e gjitarëve kanë 7 vertebra apo (cervical vertebrae) në regjionin e qafës. Ndërtimi i skeletit të gjitarëve siq edhe shihet në figurën më lartë (fig 2.) është shum bazik (i thjeshtë).Ajo përbëhet prej kokës në njërën anë të boshtit kurrizorë,pastaj më poshtë zgjaten edhe brinjët për të formuar kafazin e krahërorit me çka do të mbrojë organet vitale (të rëndësishme),dhe katër gjymtyrët për lëvizje.Boshti kurrizor mbaron me bishtin.

Për shkak të ndryshimeve të mëdha që egzistojnë mes ambienteve jetësore të gjitarëve egziston një numër i mad hi dallimeve në ndërtimin e skeletit në mes grupeve të ndryshme të gjitarëve.Disa specie nuk kanë bisht,disa tjerëve u mungojnë gjymtyrët e përparme ndërsa edhe kafka është shumë variabile.

Balena klasifikohet si gjitar ujor që jeton në të gjithë oqeanet e botës. Me termin “Balena” mund të kuptohet një grup i madh gjitarësh ujorë. Gjatë riprodhimit balenat nuk e lëshojnë ujin. Janë kafshët me përmasa më të madha që banojnë ujërat, gjatësia e tyre shkon nga 2 deri në 33 metra. Balenat janë familje në vete dhe nuk duhen ngatërruar me familjen delphinidae ose platanistoidea, kjo ndodh shpesh kur i referohemi Orkës, si balenë edhe pse Orka është lloj delfini.

Balenë është emri i përbashkët për gjitarët detare e rendit cetacea. Termi balene ndonjehere perdoret per ti u referuar te gjithë gjitareve cetacea, por zakonisht ajo perjashton superfamiljen dolfinidea, sic jane delfinet. Keto specie te vogla i perkasin nenrendit odokenti (balenat me dhembe), te cilat gjithashtu perfshijne balenat sperm, balenat vrasese, dhe balenat beluga Nënrend tjetër të cetaceans, Mysticeti (balena baleen), përfshin balenë blu, e cila është kafsha më e madhe e njohur se ka ekzistuar ndonjëherë, balena kurrizo, si dhe shumë kafshë të tjera që ushqehen me produkte deti me shiritat e gjatë të balene që ata kanë në vendin e dhëmbëve, dhe nga i cili ata marrin emrin e tyre.

Mendohet se balenat me kalimin e kohës, kanë kaluar nëpër faza të ndryshme evoluimi duke pësuar ndryshime në materialin e ADN-së. Po sipas kësaj ideje mendohet se balenat (së bashku me grupe të tjera kafshësh ujore) janë paraardhësit e (e kafshëve thundërake si hipopotami, devja, delja etj) gjitarëve në tokë. Mendohet se këta gjitarë janë futur në botën ujore duke u evoluar sipas kushteve detare para 50 000 000 vjetëve.

Shumë studiues pranojnë faktin se ka ngjashmëri të theksuara anatomike ndërmjet veshit të balenave dhe veshit të njeriut. Kuptohet që balenat kanë përshatur “një dëgjim” sipas kushteve të ambientit ujor.

Për shekuj, balenat janë gjuajtur për mishin dhe si një burim i lëndëve të para. Nga mesi i shekullit të 20-të, gjuetia e balenave industriale kishte lënë shumë specie të rrezikuara seriozisht, dhe ajo mbaroi ne pothuajse shume vende. Disa organizata janë themeluar per te mbrojtur balenat dhe mbijetesen e tyre. Të gjitha cetaceans, duke përfshirë edhe balenat edhe delfinet, janë pasardhësit e gjitareve ne toke te rendit Artiodoktil. Dy cetaceans dhe artiodaktil tani janë klasifikuar sipas rendit me te larte Ketartiodaktyla e cila përfshin dhe balenat dhe hipopotamet. Në fakt, balenat janë te afermit me te afert te hipopotamit, ata kane evoluar nga një paraardhës i përbashkët, Indohyus, një48-milion-vjeçar edhe thundraku me i vjeter nga rajoni Kashmirin i Indisë, rreth 54 milion vjet më parë. Balena hyri ne uje rreth 50 milion vjet më parë. Cetaceans janë të ndarë në dy nenrende :

Balena baleen karakterizohen nga baleen, një sitë si strukturë në nofullen e sipërme bërë keratin, që ata përdorin per te filtruar planktonin nga uji. Ata janë nenrendi me i madh. Balenat e dhëmbëzuar përdorin dhëmbët e mprehtë dhe bejne pre peshk, kallamar, ose të dyja. Një aftësi e shquar i këtij grupi është që të ndjejne mjedisin rrethues të tyre përmes ekolokation Nje liste e plote taksanomike e të të gjitha llojeve të balenës, duke përfshirë të gjitha ato, po mbahet në artikull Cetacea. Nje përpjekje për të eliminuar gjuajtjen e balenes. Ashtu si të gjithë gjitarët, balenat thithin ajrin me mushkëri, janë me gjak të ngrohtë, ushqejne me qumësht te vegjlit e tyre nga gjëndra mammari, dhe kanë flokë, edhe pse shumë pak.

Trup i balenes është fusiform. Fundi i bishtit mban pikë as pendë as bisht, të cilat sigurojnë shtytje nga lëvizja vertikale, ndryshe nga lëvizjet horizontale te bishtit te peshkut. Edhe pse balenat në përgjithësi nuk kanë gjymtyrë te prapme, disa balena (të tilla si balena uji dhe balena baleen) kanë gjymtyrë rudimentare drenushë, edhe me këmbe dhe shifra, fshehur thellë brenda trupave të tyre. Shumica e llojeve balenë mbajnë një fletë mbi shpinat e tyre të njohur si një fin dorsal.

Nën lëkurë ndodhet një shtresë e dhjamë balene. Ajo shërben si një rezervuar i energjisë dhe gjithashtu si izolim. Balenat kane nje zemer me 4 dhoma. Balenat kanë shtylle kurrizore, edhe pse rruazat qafës janë ndërfutur në mënyrë tipike, e cila siguron stabilitet gjatë notit në kurriz Ato kanë mbetur nga e kaluara e kockave legen.

Balena frymë përmes blowholes e tyre, të vendosura në krye të kreut kështu kafshëve mund të mbeten nën ujë kohë. Frymëmarrje balenat Baleen kanë dy ; balenat e dhëmbëzuara kanë një të tillë. Frymëmarrja ka të bëjë me dëbimin e ujit të tepërt nga vrima e ajrimit, duke formuar një curg si vertikale. Format e hundezes ndryshojne me llojet dhe njerezit i identifikojne me kete.

Balena Blu është gjitarja më e madhe e njohur që ka jetuar ndonjëherë, dhe të kafshëve më të mëdha të jetesës, në deri në 35 m e gjatë dhe 150 tonë.

Balenat në përgjithësi jetojnë për 40-90 vjet, në varësi të llojeve, dhe në raste të rralla mund të jetojnë më shumë se një shekull. Kohët e fundit një fragment i një shtize e cila ishte përdorur nga tregetaret e balenave në shekullin e 19 u gjet në një balenë bowhead jashtë Alaskës, duke treguar se balena mund të jetë midis 115 dhe 130 vjet. Për më tepër, nje teknike per moshen ka treguar moshen e nje mashkulli prej 211 vjetesh duke treguar se balena me koken si hark eshte nje nga llojet e ruajtura qe ka jetuar me gjate. Pikat e balenes shpesh mund të perdoren per identifikimin e shenjave, si është rasti për balena kurrizo. Kjo është metoda me të cilën Humphrey njohur si balenë u identifikua në tre shenja të veçanta.

Balena e dhëmbëzuar si balena sperm posedon dhëmbë me qelizat cementum siper qelizave dentine. Ndryshe nga dhëmbët e njeriut të cilat janë të përbërë kryesisht nga smalt në pjesët të dhëmbit jashtë çamçakëz, dhëmbët e balenës kanë cementum jashtë tij. Vetëm balenat e mëdha nuk tregojnë smalt ku me cementum kane qenë veshur lart në majë të dhëmbit dhe kërcënimeve të tjera për mbijetesëne balenes. Balenat janë klasifikuar gjerësisht si grabitqarë, por regjimin e tyre ushqimor e perben nga planktone mikroskopike deri ne peshq shumë të mëdhenj dhe, në rastin e orcas, nganjëherë gjitarën te tjerë të detit, edhe balena te tjera. Balena si humpbacks ne gjendje te dëshpëruar hane vetëm në ujërat e Arktikut, ngrënie më së shumti krill, që ata marrin në gojët e tyre së bashku me sasi të madhe të ujit te detit, duke dëbuar ujin përmes pllakat e tyre baleen, por duke e mbajtur krill. Balenat nuk e pine ujin e detit, në vend të kësaj, ata në mënyrë të tërthortë nxjerrin ujë nga ushqimi i tyre duke metabolizuar yndyra. Shumë balena shfaqin edhe sjellje të tjera te siperme si dhe shkeljen e mrekullueshëme te bishtit.

Për shkak të mjedisit të tyre (dhe shumë ndryshe nga kafshët), balenat jane frymore te ndergjegjshem: ato të vendosin se kur do të marrin frymë. Gjithe gjitaret flene, por balena nuk mund t'ia lejojë vetes që të bëhet i pandërgjegjshëm për një kohë të gjatë, sepse ato mund të mbytem. Është menduar se vetëm një hemisferë e trurit te balenës fle në një kohë, në mënyrë që balenat mos jenë plotësisht në gjumë, pa marrë pjesën tjetër të nevojshme. Balena shpesh fle me vetëm një sy të mbyllur.

Disa balena të komunikojnë me njëri-tjetrin duke përdorur Dashuri lirik, i quajtur këngët balenë. Këto zëra mund të jenë jashtëzakonisht të lartë, në varësi të llojeve... Balena Sperm degjojne vetem klikime ndersa balena e dhëmbëzuar (Odontoceti) mund të dëgjohet për shumë milje. Ata mund të gjenerojnë rreth 20.000 watts te zerit akustik në 163 decibels.Një balene femër lind vetem nje balene. Koha e kujdesit është më shumë se një vit në shumë specie, e cila është e lidhur me një lidhje të fortë mes nënës dhe te riut. Pjekuria riprodhuese ndodh zakonisht në shtatë deri në dhjetë vjet. Kjo mënyrë e riprodhimit le disa pasardhës, por siguron mbijetesën secila me probabilitet të lartë.

Organet riprodhese te mashkullit anulojne ne zgavren e trupit gjate notimit zvarritje dhe parandalimin e lëndimeve. Shumica e balenave nuk mbajnë partneritet të caktuar gjatë sezoneve, në shumë specie femrat kanë disa shokë çdo sezon. Ne te sapolindurit eshte derguar bishti i pari, një marrëveshje që minimizon rrezikun e mbytje. Disa lloje balenash të mëdha janë shënuar nga grupet mbikqyrëse të ndryshme dhe qeveritë si te rrezikuara për shkak të popullsisëe cila zvogëlohet si rezultat i gjuetise dhe tregetise se balenave.Balena të mëdha janë gjuajtur nga ana tregtare për naftë balenë, mish, baleen dhe ambergris (një përbërës parfum nga zorrët e balena spermës) që nga vitet 1600. Më shumë se 2 milion balena u vranë nga industria moderne e gjuetise se balenave në fillim të shekullit të 20. Nga mesi i shekullit 20, gjuetia e balenave e la popullsine te varferuar.Komisioni Nderkombetar per gjuetine e balenave ka prezantuar një moratorium gjashte vjecar në të gjitha tregetite per balenat në vitin 1986, e cila shtrihet deri në ditët e sotme. Moratoriumi nuk është absolut, megjithate, dhe gjuetia e balenave vazhdon nen kujdesin e vendeve qe kane kete te drejte sic janë Norvegjia, Islanda dhe Japonia dhe komunitetet vendase si Siberia, Alaska dhe Kanadaja veriore.Disa lloje të balenave të vogla janë kapur si bycatch ne peshkim. Në peshkimin e tonit tropikal ne lindje te paqesorit mijëra e delfinëve u mbytën në çanta -rrjeta, derisa masa parandaluese u vendosen. Mekanizemdhe modifikime te vendosjes, dhe eko-etiketim (delfin-markave të sigurt ose delfin-miqësore e ton), kanë kontribuar në një ulje të vdekshmërisë te delfineve me anije. Në shumë vende, balena të vogla janë gjuajtur ende për ushqime, vaj, mish ose artificial. Balenat janë të njohur për të mësuar dhe për tu mësuar, si dhe të bashkëpunojnë. 
                                                                                               

Delfini është gjitar ujor i konsideruar si kafsha e tretë më e mençur në botë. Delfini ushqehet kryesish me peshq, është mjaft paqësor dhe krijon miqësi me njerëzit. Delfini është gjitar deti me trup deri ne 3,7 metra, me ngjyrë hiri ne kurriz dhe me bark te bardhe, me lëkure te lëmuar, me turi te zgjatur. Delfini jeton mbi 100 vjeç. Kjo kafshe pëlqen detet e ngrohta të klimës mesdhetare.Ato jeton ne thellësi prej 2 deri 9 metra. Ekzistojnë 34 lloje delfinësh.Delfinët gjithashtu janë mishngrënës, jetojnë afër detit dhe shpesh te baskevepruar me njerëzit. Delfinët janë lloje balenash. Si balena te tjera delfinët përdorin tinguj valleje dhe kërcejnë për te komunikuar dhe për te lundruar. Ata gjithashtu kane një tingull te gjashte te ekolosalisazionit.Imitojnë tinguj midis tyre dhe imitimi i bën te krijojnë jehona te reja nga objektet rreth tyre. Prej kohesh mendohet se delfinët bashkë me pjesën tjetër te balenave janë paraardhës te gjitarëve tokësore, për shkak te se cilëve janë zhdukur mishngrënësit (bishat).Megjithatë balenat, duke përfshire edhe delfinët, janë te lidhura ngushtë me hippot.Është llogaritur se paraardhësit e delfinëve u strehuan ne ujë te ngjashëm me balenat (delfinët).Delfinët e pare te njohur. Gjinore, i përkasin familjes se Hadrodelfineve dhe Kentriodon, nga familja e kentriodoneve.Delfinet janë kafshe deti. Ata janë te lidhur me balenat, janë rreth 40 lloje delfinësh ne 17 gjenerata. Për, asat e tyre variojnë nga 1,2 m deri ne 9,5 m, nga 40 kg deri ne 10 ton (orka ose balena vrasëse). Ata gjenden ne boten e ujit me shume ne oqeane e ndarjeve kontinentale, janë mishngrënës, me shume ushqehen me peshq. Familja e delfinëve është me e madhja e oqeanit dhe me e shoqërueshmja. Delfinët kane ekzistuar rreth 10 milion vjet me pare, gjate miocenes. Delfinët janë kafshët me inteligjente dhe duken te shoqërueshme e lozonjare, qe i beri ata popullore ne kulturën njerëzore.

 Origjina e emrit

Emri origjinal vjen nga antikiteti grek delphins, i cili ishte i lidhur me emrin grek delphys. Emri i kafshës mund te interpretohet sipas kuptimit peshk me bark (mitër). Emri u transmetua ne latinisht delphinus, ne latinishten e mesme dolfinus dhe ne frëngjishten e vjetër daulphin, e cila e përktheu ph ne fjale.

Fjala mund te përdoret ne disa mënyra te ndryshme :

Çdo pjesëtar i familjes Delphinidae (delfinët e oqeaneve)

Çdo pjesëtar i familjes Delphinidae dhe Platanistidae (delfinët e oqeanit dhe te lumit)

Çdo pjesëtar qe bën pjese ne Odontoceti (balenat me dhembe)

mund te përdoret rastesisht për delfinët me te zakonshëm dhe familjare.

Delfinët hibride

Ne 1933 tre delfinë te çuditshëm (plazhi) ne bregun e Irlandës u duken te jene si hibride midis Risso’s dhe delfinit te zakonshëm. Ky proces u përsërit edhe me vone duke prodhuar një hibrid kalf. Midis delfinit te zakonshëm dhe atij me dhembe u formua një offspring. Delfini i zakonshëm jeton ne bregun e Kalifornisë. Te tjerë delfinë hibride jetojnë rrotull botes siç është bottlenose atlantic spotted. Me e njohur është balena vrasëse (wophin), e cila është një hibrid qe nuk lind. Dy lloje balenash vrasëse jetojnë ne Havai. Balena e pare ka lindur ne 1985 nga një balene vrasëse mashkull dhe nga një balene e zakonshme femër.
 

Sjellja

Delfinët janë cilësuar si nje nga kafshët me inteligjente te botes, por është e vështire te përcaktohet se deri ku arrin inteligjenca e tyre. Duke u krahasuar me specie me te njëjtën inteligjence është e komplikuar për te ndare nivelet nga diferenca e aparateve te ndjeshmërisë, mënyrës se përgjigjes dhe natyrës se njohjes. Janë bere disa eksperimente me këtë kafshe te ukit por disa teste janë te limituara. Duke u krahasuar me specie te tjera sjellja e delfinit është studiuar ne mënyre te veçante, ne te dyja anët si ne grup dhe ne veçanti. Delfinët jetojnë ne grup dhe ne mënyre individuale. Ne vende ku ka ushqim me bollëk mund te krijohen grupe qe mund te kapërcejnë 1000 delfinë. Komunikimi individual përdor vërshëllima dhe tinguj te tjerë. Ata lëshojnë tinguj ultrasonike për te treguar vendndodhjen e tyre. Nuk kane kryetar për ti udhëhequr. Ndryshimet janë te zakonshme megjithatë ata mund te kenë një lidhje te forte midis tyre. Delfinët mund te ndihmojnë një te dëmtuar, një te plagosur, apo te sëmure duke iu dhëne një fryme te lehte për ti nxjerre ne siperfaqe. Altruizmi duket sikur është pa limit ne specien e tyre. Ne Zelandën e Re është pare një delfin Moko, i cili ka drejtuar ose ndihmuar një femër bashke me te voglin e saj jashtë zonave me rrezik, ku ata kishin ngelur disa here. Gjithashtu delfinët janë pare te mbrojnë notaret nga peshkaqenët duke notuar rrotull tyre ose duke i sulmuar ata dhe detyruar te ikin. Madje delfinët kane treguar kulture, qe mendohet te jete e njëjte me atë te njerëzve. Ne maj te 2005 ne Australi u zbulua një delfin i cili iu mësonte te vegjëlve si te përdornin objekte te ndryshme. Ata mbulonin truoin me sfungjerë kur kalonin ne vende me shkëmbinj ne mënyre qe te mos goditeshin. Dituria tek delfinët kalon nga mamaja tek vajza. Vetëm një lloj është qe dituria kalon nga te dy prindërit, tek vajza dhe tek djali. Një sjellje tjetër e delfinëve është zbuluar tek delfinët e lumit Brazil, ku disa meshkuj përdorin dru ose dege si pjese te shkaqeve seksuale.

Delfinët mund te hyjnë edhe ne përleshje me njeri-tjetrin. Sa me i madh te jete një delfin mashkull aq me shume e ka trupin te mbuluar nga shenja kafshimi. Arsyet për te cilat delfinët hyjnë ne përleshje me njeri-tjetrin janë te njëjta me te njerëzve :

Mosmarrëveshja midis shokëve.

Për te fituar sa me shume femra.

Këto akte agresioni mund te jene shume te forta aq sa delfinët mund te humbin dhe mendjen ne qofte se humbin betejën. Gjithashtu delfinët mund te vrasin qëllimisht për arsye te cilat nuk janë plotësisht te kuptueshme.

Riprodhimi

Periudha e shtatzënisë varion nga një specie ne specie. Për delfinët e vegjël Tocuxi periudha e shtatzënisë është 11 mujore, për llojin Orca eshte 17 muaj. Delfinët zakonisht bëhen aktive seksualisht qe ne moshe te re, madje edhe përpara se te piqen. Por edhe kjo varion nga lloji ne lloj. Delfinët njihen jo vetëm për tu riprodhuar por ata nga njehere shfaqin edhe sjellje homoseksualiteti. Specie te ndryshme mund te përfshihen ne sjellje seksuale ne kopjim me specie te tjera. Sjellja seksuale mund te jete edhe violente ose dhunuese. Meshkujt priren me shume qe nëpërmjet kësaj sjellje te shfaqin agresivitet.

Strategjia e DelfinitStrategjia e delfinit ka të bëjë të mendohemi mbi mënyrën e të menduarit. Brenda ecurisë shekullore që vioji, njeriu bashkëjetonte me kafshët. Një numër të tyre arriti ti zbuste dhe arriti të kishte afër tij disa lloje kafshësh, ndërsa ato më të egrat i mban në distancë, pasi këtu e mijëra vjet nuk ka bërë ndonjë lëvizje për tju afruar me një mënyrë pozitive. Provë për këtë është vetë fakti se shekujt e fundit nuk është zbutur asnjë kafshë. Përkundrazi, të gjitha llojet shtazore konsiderohen thjesht "burime ushqimore dhe pasuriprodhuese", diçka që largon njeriun akoma më tepër nga "komshinjtë" e tij shtazorë.Por në vitet e fundit, shfrytëzimi barbar i këtyre qenieve ka ngritur një dallgë protestash nga mijëra njerëz të cilët janë të prekur nga temat dhe problemet ekologjike dhe mjedisore të të gjitha llojeve. Kështu njeriu u detyrua të "kujtohet përsëri" për këtë mbretëri të lënë pas dore të natyrës.Në këtë artikull do të përpiqemi të vëzhgojmë sjelljen e kafshëve, dhe paralelizmin e tyre me njerëzit dhe nxjerrjen e shumë konkluzioneve dhe mësimeve. Në Greqi, Esopi, ishte një njeri i cili me shembullin e tij u përpoq të tregonte disa veçori, karakteristika dhe virtyte të kafshëve dhe se si ato mund të përputhen me karakteristikat e njeriut. Të gjithë e kuptojnë se pas dhelprës, fshihet njeriu dinak, pas gomarit fshihet njeriu kokëfortë por dhe ai që ka durim, pas ujkut fshihet njeriu agresiv, dhe këto janë vetëm disa nga shembujt që ekzistojnë.Në kornizën e çdo Mitologjie, por edhe të Mitit dhe të Simbolologjisë Teologjike të popujve në përgjithësi, kafshët luajnë një rol të rëndësishëm. Disa karakteristika të tyre bëjnë njeriun të kuptojë se ato përbëjnë shprehjet tokësore të disa fuqive qiellore.Akoma, brenda ngjarjeve, të takimeve të njeriut me kafshët, gjejmë Androkliun me luanin e tij të zbutur, por edhe Arionin, që thuhet se një delfin e mori mbi shpinën e tij dhe e shpëtoi nga mbytja në det.

Dhe kështu arrijmë në epokën bashkëkohore. Të gjitha speciet "hyjnë nëpër laboratorë", ku shqyrtohen dhe studiohen me kujdes, me qëllim vlerësimin e tyre. Por, mundësitë e mëdha të teknologjisë shfaqen të dhëna të reja, që me mënyra të tjera do të ishte shumë e vështirë të vërtetohen. Kështu, vërtetohet për edhe një herë tjetër se kafshët mund ti mësojnë njeriut shumë gjëra. Madje shumë shkrimtarë janë marrë me të ashtuquajturat "fuqitë psikike" të kafshëve. Dhe tashmë na sjellin disa shembuj të shkëlqyeshëm.

Kështu për shembull, disa elefantë të zbutur vinin baltë brenda zileve të tyre, në mënyrë që të mund të iknin për të vjedhur banana, ndërsa disa kafshë të mbyllura në vende të mbyllura hermetikisht mund të komunikonin me kafshë të tjera që ndodheshin jashtë këtij vendi. Njerëz me disa dhunti të veçanta thanë se arritën të komunikonin me kafshë në mënyrë telepatike, se "folën" me ta dhe se në përgjithësi vërtetohet se në sektorin e konceptimit mbindjenjësor, kafshët jo vetëm nuk kanë mungesa, por mund të tregojnë dhe arritje të rëndësishme.

Akoma dhe sot kafshët vazhdojnë "të shpetojne jetë", në zjarre, aksidente dhe në ngjarje të tjera ekstreme. Midis të gjithë këtyre shembujve, dallojnë delfinët. Kemi folur tashmë për mitin e Arionit të lashtësisë, që mund të jetë edhe një histori e vërtetë. Dhuntitë psikike dhe mendore të delfinëve na bëjnë të çuditemi në çdo moment.

Duke u bazuar në sjelljen e tyre, disa studiues shkruajtën librin : "Strategjia e delfinit". Kemi të bëjmë me një libër që ka si teme menagjmentin, por që titulli dhe përmbajtja e tij bazohet në karakteristikat e delfinëve. Përmbajtja e këtij libri bën që lexuesi i këtij libri nuk duhet të interesohet medoemos për menaxhimin dhe bizneset. Elementet e problamatizimit që përmban e bëjnë të dobishëm për çdonjëri që interesohet për Vetënjohjen dhe vetëzhvillimin e tij, ashtu si edhe me marrëdhëniet e tij me njerëzit përreth.