TEORITE E KUSHTEZIMIT KLASIK- TEORITE BASHKEKOHORE KUSHTEZIMI OPERANT PERFORCIM NDESHKIM

                                TEORITE BASHKEKOHORE 

Teorite bashkekohore.

Kushtezimi operant.

Ligji i efektit te Thorndaikut.

Pikpamja e Skinerit.

Parimet e kushtzimit operant.

Natyra e perforcimit. Skema e perforcimit.

Ndeshkimi.

 Kategorite e ndeshkimit.

Si funksionon ndeshkimi. 
   Aplikime te kushtezimit operant. 

Teorite moderne te kushtezimit klasik largohen prej  teorise se Pavllovit ne disa menyra. Ndersa teoria e Pavllovit konsistonte se stimuli i kushtezuar  dhe i pakushtezuar do te ngacmonin te njejtin tip te reagimit, teorite moderne pranojne se reagimet e kushtezuara dhe ato jo te kushtezuara shpesh ndryshojne. Ne disa raste, vecanerisht kur stimujt e pakushtezuar eshte nje ilac, stimuli i kushtezuar ngacmon reagime te kunderta. Kerkimet moderne tregojne gjithashtu se se te kushtezuarit jo gjithmone kerkon nje afersi te ngushte te te dy stimujve. Ne te nxenet e shijes se papelqyeshme, njerzit mund te zhvillojne neverine per nje ushqim te vecante ne se ato e bejne per te vjelle pas ngrenies se tij edhe ne se semundja fillon disa ore pas ngrenies.

Psikologet sot gjithashtu i njohin qe kushtezimi klasike nuk ndodhi automatikisht kurdohere kur dy stimujt jane perseritur ne cift. Psh. Supozohet se nje eksperimentues kushtezon nje qen te zgjedhe te nje drite duke shoqeruar driten me ushqimin. Tjeter, eksperimentuesi perserit ciftet te dy driten dhe nje ton muzikor me ushqimin. Kur ksperimentuesi paraqet tonin muzikor vetem, qeni do te reagoje dobet ose hic ndaj kushtezimit.  ( jargavitja) sepse toni krijon nje informacion te ri. Drita tashme e ngaterron qenin te pergatitet se ushqimi po vjen.  Ky fenomen u zbulua prej psikologut amerikan  Leon Kamn ne 1968 dhe eshte quajtur bllokim sepse kushtezimi paraprak bllokohet nga nje kushtezim i ri.

Konjektinjizmi Asociation - shoqerime

Edward L. Thordike (1874 – 1949) ishte nje psikolog amerikan i spikatur, teoria e te cilit  -  teoria e te nxenit – konjektivizmi- ishte dominant ne USA gjate gjysmes se pare te shekullit XX. Ndryshe nga shume psikologe te hershem, ai ishte i interesuar per edukimin dhe vecanarisht per te nxenet, transferimin, vecorite individuale dhe intelegjencen. Ai aplikoi nje rruge ekspeimentale te matjes se arritjeve te rezultateve  nga nxenesit e shkolles. Impakti i tij ne edukim eshte pasqyruarr ne Shperblimin e Thordaikut, nderi me i larte i dhene prej Sektorit i Psikologjise se Edukimit te Shoqates se Psikologeve Amerikane per kontribut te shquar ne psikologjine e edukimit.

Te nxenet provo dhe gabo

Puna e madhe e Thordaikut permblidhet ne serine trevolumshe “Psikologjia e Edukimit” (1913a, 1913b, 1914) 

Ai provoi se tipet me themelore te te nxenit perfshijne formimin e shoqerimeve konjeksionet midis eksperiencave ndijore (perceptimet e stimijve ose ngjarjeve) dhe i impulseve nervore (reflekset) qe manifestojne vete te sjellurin.

Kjo eshte nje teori kushtezimi sepse thekson lidhjen midis stimulit dhe reagimit si baze e te nxenit. 

Thordaiku mendonte se te nxenet shpesh ndodh me provo dhe gabo (selektim dhe konjektim) Ai filloi studimin e te nxenit duke kryer nje sere ekserimentesh ne kafshe. Kafshet ne situata problemore provonin te realizonin nje qellim (marrjen e ushqimit, arritjen e nje paracaktimi) Nepermjet shume reagimesh ata mund te te kryejne, ata zgjedhin nje, e kryejne ate dhe perjeton pasojat. Me shpesh ata bejne nje reagim te nje stimul, me vendosmerisht ky reagim behet i lidhur te ky stimul.

Ne nje situate tipike eksperimenti, nje mace e vendosi ne nje kulvi, kafaz. Macja mund te hapi nje kapanxhe daljeje me shtyrje te nje shkopi ose duke terhequr nje zinxhir. Pas nje seri reagimesh te rastesishme, macja perfundimisht arrin te hape kapakun dhe merr ushqimin. Pas kesa macja rikthehet ne kafaz. Duke e perseritur veprimin macja nepermjet reagimeve arrin te beje me pak gabime dhe te mesoje se si te dale nga kafazi..

Te nxenet provo dhe gabo ndodh gradualisht  si reagimet e suksesshme  jane perforcuar dhe te pasukseshme jane abadonuar. Konjeksionet jane formuar mekanikisht permes perseritjeve:  dija e vetdijshme  nuk eshte  e  domosdoshme, e nevojshme.

        

 Kafshet nuk kupton, ose nuk ka zgjuarsi. Thorndaiku kuptoi se qeniet humne eshte shume komplekse sepse njerezit jane te angazhuar ne tipe te tjera te te nxenit duke perfshire idete e konjektuara, analizen  dhe arsyetimin. Megjithate ngjasimi ne rezultatet kerkimeve prej studimeve te kafsheve dhe njerezve te kryera nga Thorndaiku per te shpjeguar te nxenet kompleks me parimet e te nxenit elementar. Nje proces i edukimit te te rriturve  proceson miljona kojektime stimul reagim.

Ligji i ushtrimit

Idete baze te Thorndike per te nxenet jjane meshiruar ne “Ligjet e Ushtrimit dhe Efektit”

Ligji i ushtrimit: Cdo lidhje forcohet ne perpjestim me numrin e hereve qe ndodh e po ashtu edhe me mesataren e fuqise se zgjatjes se lidhjes. Kur nje lidhje midis nje stimuli e reagimi nuk eshte percaktuar per njefare kohe, forca e lidhjes bie. Eksperimentimi i vazhdueshem  dhe kriticizmi e detyruan Thorndike te shikoje ligjin orgjinal te ushtrimit pas vitit 1930. Ai kuptoi, qe vetem praktika ishte e pamjaftueshme per permiresimin. Duhej edhe nje forcim i lidhjeve me ane te perforcimit , qe do te thote te veproi ligji i efektit. Kur nxenesit e ushtrojne ata duhet te jene  te etdijshem per pasojat e asaj qe bejne perndryshe praktika behet jo efektive madje e demshme nese hyn brenda gabimi.

Ligji i Ushtrimit ka dy pjese. Ligji i perdorimit – nje reagim te nje stimul perforcon konjektimit e tyre. Ligji i mosperdorimit – kur nje reagim nuk eshte bere te nje stimul, forca e kenjeksionit eshte e dobet (braktisja) Sa me gjate te jete  intervali kohor para nje reagimi aq me i madh eshte dobesimi ne forcen e konjeksionit.

Ligji i Efektit qendror ne teorine e Thorndike ( 1913b)

Ligji i efektit thekson pasojat e sjelljes: Reagimet duke rezultuar ne koseguenca te kenaqshme ( shperblimi) jane nxene. Reagimet qe prdhojne kompetenca te merzitshme (ndeshkimi) nuk jane nxene. Kjo eshte nje pamje e te nxenit 

Sa me e madhe te jete kenaqesia apo pakenaqesia aq me te forta apo me te dobta limit eshte jane lidhjet S –R. Me 1932 Thorndaiku e rishikoi ligjin per te theksuar qe efekti forcues i shperblimit eshte shume me i madh se sa efekti dobesues i denimit. Nxenesit tentojne te mesojne ne menyre efikase e te ruajne me gjate ato ckane mesuar, ne se kjo veprimtari ka pasoja te kenaqshme.

Per shume vite, Thorndaiku pati nje ndikim te fuqishem ne praktiken arsimore per shkak te kembenguljes se tij mbi nje baze shkencore per edukimin. Shpjegimi tij per transferimin e te nxenit eshte ende kuptimplote. Te quajtur elementet identike, teoria ben te ditur qe te nxenet mund te zbatohet ne situata te reja vetem kur ka elemente identike ne te dyja situatat. Mesimi i mire fillon me njohjen e qellimeve te te nxenit, te cilat shnderrohen ne stimul (Hergenhahn 1988)  Thorndike theksonte:

Merrni ne konsiderate mjedisin e te nxenit

Merrni ne konsiderate reagimin me te cilin doni ta lidhni

Formoni lidhjen (shfrytezoni kenaqesine)

Ligji i gatishmerise

Kur dy organizma jane gati te vendosin nje lidhje, atehere eshte e kenaqshme te veprosh keshtu e te mos veprosh keshtu eshte e merzitshme. Thorndaiku e besonte qe gatishmeria per te ndryshuar sjelljen (ne kete rast per te vendosur nje lidhje te re), eshte nje kusht i rendesishem i te nxenit, sepse kenaqesia ose deshtimi varet nga gjendja individuale e gatishmerise. Shkollat s’mund t’i detyrojne me force nxenesit dhe studentet te mesojne ne se ata nuk jane biologjikisht e psikologjikisht te pergatitur. 

Zbatimi ne mesim

Si nje profesor i edukimit ne Kolegjin e Mesuesve, Universiteti i Kolumbias, shkroi librat qe i adrsoheshin temave te tilla si: qellimet e edukimit, procesi i te nxenit, metodat e mesindhenies, sekuencat kurrikulare dhe teknikat per vleresimin e rezultateve.

Teoria e puqjes (E. Guthrie)

Nje tjeter teoricien qe përkrahu nje kendveshtim mbi sjelljen ne te nxene eshte edhe Edwin Guthrie (1886 – 1959), i cili trajtoi parimet e te nxenit qe reflektojne shoqërimet. Ashtu si Watson, Guthrie besonte se nje shkence e sjelljes humane duhet te bazohet ne fenomene te dukshme.

Veprimet dhe lëvizjet

Parimet baze te Guthries reflektojne idene e afersise, puqjes se stimulit dhe reagimit.

 “një kombinim i stimujve të cilët nxitin një veprim, gjate perseritjeve te tij ai do te ndiqet prej këtij veprimi”

Dhe alternativ

Motivet e stimulit qe jane aktive ne kohen e reagimit ndikojne te japin perseri kete reagim gjate perseritjes se stimulit.

Levizjet jane sjellje te veçanta, diskrete, qe rrjedhin nga kontraktimi i muskujve. Guthrie i vecoi levizjet nga veprimet ose nivelin e lëvizjeve ne shkalle te gjere qe shpien ne nje rezultat te pritshem. Te luajturit ne piano dhe përdorimi i nje kompjuteri jane akte qe perfshijne shume lëvizje. Nje veprim, akt i caktuar mund te permbaje ne vetvete nje larmi lëvizjesh. Akti mund te mos saktësoi lëvizjet precize. Ne basketboll psh., shenimi i nje koshi realizohet nepermjet shume lëvizjeve.

Te nxenet kontiguit nënkupton se nje sjellje e ndikuar nga nje situate e caktuar do te perseritet kur kjo situate te jete rikthyer. (Guthrie 1959) Ndonjehere, te nxenet kontiguit eshte  selektiv. Ne ndonje moment te dhen nje person eshte ballafaquar me shume stimuj dhe shoqërimet apo lidhjet  S-R nuk mund te jene pervetesuar prej tij. Madje vetem nje numer i vogel i tyre jane selektuar dhe kane ruajtur kete shoqerim.

Parimet e teorise se Guthries përqendrohen, adresohen  tek memoria. Sinjalet verbale jane shoqërime, lidhje me stimulin e kushtezuar ose me ngjarjet ne kohen e te nxenit. Harresa perfshin te nxenet e ri  dhe eshte ne saje te interferences ne te cilen eshte realizuar nje reagim alternativ.prej nje stimuli te vjeter.

  Forca e shoqerimit

Parimi baze i Guthries ishte se te nxenet ndodh si rezultat i bashkëveprimit stimul reagim.Guthrie (1952) formuloi nje parim te dyte shume te rendesishem, te cilin e quajti associative strength.

Nje motiv stimuli arrin forcen e plote te shoqerimit ne rastin e tij te cifttimit te pare, me nje reagim.(f.50)

Ai  hodhi poshte pikëpamjen e shoqerimit nepermjet frekuencave, i mishëruar ne Ligjin e te ushtruarit te Thorndike. (Guthrie 1930) gjithashtu ai nuk sugjeroi se njerëzit nxene  sjelljet komplekse duke u stërvitur ndonjehere, ai besonte se ne proven e pare shoqerohen e bashkohen nje ose me shume lëvizje. Perseritja e nje situate përforcon lëvizjet, i kombinon lëvizjet te veprimi dhe përforcon veprimin nen kushtëzimet e ndryshme ambientale.

Eksperimenti i Guthrie dhe Horton (1946) me macet u interpretua si baze e parimit te te nxenit all-or- none.  Ata perdoren nje puzzle box si ajo e Thorndike. Shembull:

Shembulli klasik eksperimental për Teorine e puqjes është të nxënët e maceve për të dalë nga një puzzle box (Guthrie & Horton, 1946).  Guthre përdori një kuti me panele qelqi që e lejonte atë të fotografonte lëvizjet ekzakte të maceve. Këto fotografi treguan se macet mësonin të përsëritnin të njëjtat sekuenca të lëvizjeve që shoqëronin lëvizjet që i paraprinin daljes nga kutia..

Prekja e nje posti ne qender rrotullon mekanizmin qe hap deren dhe lejon daljen e maceve. Kur macet fillimisht ishin brenda ne kafaz, ata kqyren ato  tek benin nje sere lëvizjesh te zakonshme. Perfundimisht ato arrinin te lëviznin mekanizmin dhe te dilnin. Ato mund te kishin shkelur postin me nje puter, mund te preknin nga ana e kundert ate, ta realizonin rastësisht. Kur macet realizonin daljen, perseritej veprimi nga fillimi. Përmirësimi ndodh sepse lëvizjet e kota janë të pamësuara ose të pamësuara në shoqërimet e suksesshme

Pikpamja e Guthrie   nuk perfshin ate qe studentet te zgjidhin problemet me pjesëtim apo te barazojne ekuacionet kimike qe kerkojne aftesite e mesuara. Veprimet mund te kene shume tipe te ndryshme te problemave dhe ekuacioneve dhe teorikisht do te transferohen  - studenti do te jete i afte te zgjidhe problemat dhe te barazoje ekuacionet ne kontekste te ndryshme. Guthrie e pranon pikëpamjen e Thorndrike te elementeve identike. Te realizosh transferimin, sjelljet duhet te jene praktikuar ne situata ekzakte ne te cilat ata duhet te jene pyetur ne tabele, banke, ne grupe te vogla apo ne shtepi. 

Shperblimi dhe ndeshkimi.

Guthrie besonte se reagimet nuk kishin nevoje te perseriteshin per t’u nxene. Mekanizmi kyc eshte puqja apo contiguity ose te ciftuarit ne kohe midis stimulit dhe reagimit. Reagimi nuk ka pse te jete satifaksionues; nje ciftim pa konsekuenca shpie ne te nxene.

Guthrie (1952) e kundërshtoi ligjin e efektit te Thordrike  sepse kenaqesia dhe zemerimi jane efekte te veprimit, prandaj ata nuk mund te ndikojne tek te nxenet  prej lidhjeve te mëparshme por vetem te atyre te mepasme. Shperblimi duhet te ndihmoje pengimin e te panxënit (harreses) sepse ata  nxitin reagime te reja prej shoqërimeve me aluzione stimulues.Ne eksperimentin e Guthrie dhe Horton (1946), shpërblimi (dalja nga kutia) qe fitonte kafsha nga te konteksti i te te nxenet dhe ndalimit te pervetesimit te shoqërimeve te tjera ne kuti. Ne menyre te njejte, ndeshkimi do te ndalonte te panxenet vetem ne rastet kur kafsha do te nxere dicka akoma.   

Kontiguiteti eshte nje tipar qendror i te nxenit shkollor.   Tabelat e veprimeve i ndihmojne nxenesit te mesojne veprimet aritmetike. Nxenesit mesojne te shoqerojne nje stimul (4 x 4) me nje reagim (16) Fjalet ne gjuhe te huaj shoqerohen me fjalet ne gjuhen amtare dhe simbolet kimike me emrat e elementeve perkates Nje shembull ku reagimi duhet te pengoje mosnxenien konsiderohet nje student qe reagimin “16” te tabela “4x 4” shperblehet nga mesuesi me “shume mire”.Heren tjeter nxnesi eshte prezantuar me te njëjtin tabele dhe ai eshte i prire te perserite “16”. Lavdërimi shmang formimin e shoqërimeve te reja ne tabelen e shumëzimit.

 Formimi i zakoneve dhe ndryshimi

Zakonet jane sjellje te zakonshme te formuara prej shume aluzionesh, sinjalesh. “Trajto te tjeret me respekt”  nevojitet te jete lidhur me klasen, laboratoret, hollet, oborrin, palestren, kafe, sheshin e lojërave etj. Zbatimi i këtij rregulli ne te gjitha ambientet e mesiperme, te sjellurit e nxenesit me respekt ndaj te tjereve kudo e me kedo, kthehet ne zakon. Ne se nxenesi gjykon se kjo sjellje eshte vetem per ne klase, atehere ajo nuk eshte zakon.

Guthrie ne 1952 shkroi se celsi per ndryshimin e sjelljes eshte te ( te gjesh sinjalet  qe nisin veprimin dhe te praktikojne reagimin tjeter te keto sinjale. Guthrie identifikoi tre metoda per ndryshimin e zakoneve:

Metoda e Pragut - Metoda e Lodhjes - Metoda e Papjtueshmerise

Gjithashtu keto metoda shfaqin dallimin ne sipërfaqe, ato prezantojne sinjalet e veprimeve te zakonshme por jo qe te jete fiksuar per t’u zbatuar.

Ne Metoden  e Pragut: sinjali (stimuli) per te ndryshuar zakonin (reagim i padeshirueshem) eshte mesuar ne nje nivel te dobet  qe  nuk nxjerr reagim, pasi ai eshte poshte nivelit te pragut te reagimit. Gradualisht stimuli eshte futur ne nje intensitet me te madh deri sa ai te jete jape nje force te plote. Kur stimuli futet ne nje force me te madhe reagimi do te jete sjellja qe do te kete ndryshuar (zakoni). Psh., disa femije kundershtojne te hane spinaqin pasi nuk e shijojne ate. Te ndryshojne kete zakon, prinderit duhet te futin spinaqin me kafshata te vogla ose ta perziejne ate me ushqime qe i kënaqin femijet. Me kalimin e kohes sasia e spinaqit qe ha femija mund te shtohet.

Ne metoden e lodhjes sinjali qe josh sjelljen eshte transformuar ne nje sinjal per shmangien e tij. Ketu stimuli eshte futur me force te plote dhe individi performon reagime te padeshirueshme deri sa ajo apo ai te behet i rraskapitur. Sitmuli pershtat nje sinjal per nje reagim te pamesuar.   Te ndryshosh sjelljen e nje femije te flakjes ne menyre te perseritur te lodrave, prindi duhet te detyroje femijen t’i flake lodrat deri sa ai te mos jete me i gezuar me kete gjest.

Ne metoden e reagimeve te papajtueshemerise sinjali per reagime te padeshirueshem eshte ciftuar me nje reagim te papajtueshem qe nuk perputhet me reagimin e padëshiruar, pra dy reagime nuk mund te performohen njekohesisht, njëherazi.Reagimi qe te ciftohet me sinjalin duhet qe te jete me atraktiv te individi se sa reagimi i padeshirueshem. Stimuli formon nje sinjal per joshjen e individit  ne nje reagim te padeshirueshem. Stimuli jep nje sinjal te ndryshimit te reagimit te mesuar. Te ndalosh te ngrenet gjate te parit te TV njerëzit duhet te mbajne duart e tyre te zena (te qepin te pikturojne te formojne puzzle). Me vone, te paret e TV  behet sinjal per  tërheqjen ne nje aktivitet tjeter ngrënie. Mosperputhja sistematike (përshkrimi i hershem) gjithashtu shfrytëzon reagime qe nuk perputhen.

Guthrie (1952) besonte se ndeshkimi ishte jo efektiv ne ndryshimin e zakonit. Ndeshkimi ndiqet nga nje reagim qe nuk jep efekt ne shoqerimin stimul - reagim

Ndeshkimi jep tek sjellja duke e frenuar ose duke e ndrydhur  zakonin por nuk e ndryshon ate. Ndeshkimi nuk krijon nje ndryshim ne reagim ose ne stimul. Kercenimi i ndëshkimit edhe mund te provoje te jete nje nxitje përkrah zakonit, ta ndryshosh zakonin negativ me perseritjen e reagimeve te padeshiruaeshme. (reagim i papajtueshem)

Duke iu referuar Gutriesë, të gjithë të nxënët është një pasojë e shoqërimeve, asocimeve midis një stimuli të dhënë dhe reagimit. Veç kësaj Gutrie argumentoi se stimujt dhe reagimet nxitin veçanërisht sistemet sensoro-motore. Ç’është nxënë janë veprime jo sjellje.

Në teorinë e puqjes, shpërblimi ose ndëshkimi luajnë një rol jo të rëndësishëm meqenëse ata jepen pasi realizohet shoqërimi midis stimulit dhe reagimit. Të nxënit  merret në një provë të vetme (plotësisht ose fare) Megjithatë, meqenëse çdo model stimuli është pak i ndryshëm, për të përftuar një reagim të përgjithshëm mund të jenë të domosdoshme kryerja e shumë provave. Një parim interesant qe rrjedh prej këtij pozicioni është quajtur  “postremity” i cili specifikon atë që ne gjithnjë nxëmë gjërat e fundit, ne reagojmë ndaj një situate të veçantë stimuli.

Teoria e puqjes sugjeron se harresa shkaktohet më tepër prej interferencës se sa prej kalimit kohor; pasi stimujt shoqërohen me reagimet e reja. Gjithashtu kushtëzimet e mëparshme mund të ndryshohen me shoqërimin e reagimeve frenueser si frika ose lodhja. Roli i motivimit është të krijojë një gjendje  zgjimi dhe aktiviteti e cila jep reagime që mund të jenë të kushtëzuara.

Fusha/Aplikimi:

Teoria e puqjes mendohet se është një teori e përgjithshme e të nxënit, megjithëse shumica e studimeve është bërë me kafshët. Gutrie i aplikoi sistemin e tij te personalitet me çrregullime. (e.g. Guthrie, 1938).

Parimet: .

1. Që të ndodhë kushtëzimi, organizmi duhet te reagojë aktivisht, të bëjë diçka.

2. Me që të nxënit përfshin kushtëzimin e lëvizjeve specifike, instruksioni duhet te prezantojë detyra shumë specifike.

3. Ekspozimi i shumë variacione ne sinjalet stimuluese është i përshtatshëm ashtu si duhet për të dhënë një reagim të përgjithshëm.

4. Reagimi i fundit në një situatë të nxëni do të jetë korrekt meqenëse ajo do të jetë e shoqëruar.

KUSHTEZIMI OPERANT

Nje prej  tipeve me shtrirje me te  gjera dhe nder tipet me te rendesishme  te te nxenit eshte kushtezimi operant, i cili perfshin krijimin e sjelljeve me te shoqeruarin e saj me nje shperblim, ose zvogelon nje sjellje me shoqerimin e saj me nje ndeshkim. Psh. Ne se nje nene fillon t’i jape te birit snekun e tij cdo dite qe ai pastron dhomen e tij, se shpejti djali mund te pastroje disa hee dhomen e tij ne pritje te snekut. Ne kete shembull sjellja e apstrimit te dhomes u krijua sepse ajo u shoqerua me nje shperblim apo perforcim.

Ndryshe nga kushtezimi klasik, ne te cilin stimuli kushtezuar dhe i pakushtezuar jane shfaqur te pavemendshem per cfare nxenesi ben, kushtezimi operant kerkon veprimin ne pjesen e nxenesit. Djali ne shembullin e mesiperm nuk do ta marre snekun e tij pa pastruar se pari dhomen e tij. Termi kushtezim operant i referohet  te fakti qe nxenesi duhet te veproje ose perforcoje  nje sjellje, para se te mare nje shperblim apo ndeshkim. 

Skineri

Ne teorine e Skinerit ndeshemi ne menyre te vazhdueshme me termin “perforcim”, qe ai e konsideron nje element kyc qe shpjegon se si dhe pse ka ndodhur te nxenet. Perforcimi eshte nje akt tipik qe perdoret si me poshte:

Perforcues mund te jete nje ngjarje stimuluese, qe nese shoqerohet me afatin e duhur kohor me nje reagim, priret te mbaje ose te rrite forcen e nje reagimi, nje lidhje stimul – reagim, ose nje lidhje stimul – stimul.  (Hals, Igeth dhe Diiz (1980). Skineri ben dallimet midis parimeve baze te sjelljes dhe procedrave te ndryshme te ndryshimit te saj. Perforcimi eshte nje parim sjelljeje ne te pershkruhet nje lidhje funksionale mdis sjelljes e faktoreve te ndryshem kontrollues. Ne dallim me te paren procedurat e ndryshimit te sjelljes eshte nje metode e perdorur per ta zbatuar kete parim ne praktike. Lavderimi psh eshte nje procedure qe mund te jete nje perforcues shume i fuqishem. Nese, menjeher  lavderoni reagimet e sakta te nje nxenesi dhe vereni se ai rrit keto lavderime, lavderimi mund te identifikohet si nje procedure e Kolbergut ndryshimit te sjelljes qe funksionon si perforcues.

Parimi i perforcimit ka ne thelb rritjen  e shpejtesise se nje reagimi kur pasoja te caktuara e ndjekin menjehere ate. Pasojat qe ndjek sjelljen duhet te jete me ndikim mbi te. Nje ngjarje e mundshme qe rrit shpejtesine e sjelljes eshte quajtur perforues (Kazdin, 1989) Sapo lavderohet reagimi isakte inje nxenesi, ritet mundesia ae ai ta kujtoje dhe ta perdore ate ne te ardhmen, ne situata te ngjashme.

Peforcimi nuk eshte sinonim me shperblimin. Ata qe nuk jane psikologe perdorin termin “shperblim”. Prinderit mund t;i blejne femijes nje akullore pasi eshte sjelle mire, nje trajner basketbolli mund te marre skuadren e tij per te ngrene psice sebasku si shperblime te jashtme, ne te cilat asnje sjellje e vecante nuk specifikohet per t’u perforcuar. Psikologet besojne se perforcimi behet efikas kur zbatohet ne sjellje specifike ; nje nxenes merr lavderime nga mesuesi per zgjidhjen e problemit apo pergjigjen e sakte te nje pyetje, jo ne teresi per sjelljen e mire.

Modeli i Skinerit e shfrytezon perforcimin si me poshte;

Parardhes – reagim – perforcim

Paraardhesit perbejne vargun e stimujve te mjedisit rrethues, praardhesit e panjohur veprojne ne organizem ne nje kohe te dhene.Ne se perqendrohemi ne ate cka eshte e dallueshme (reagimin) dhe e perforcojme ate, kontrolli i sjelljes kalon tek mjedisi (psh, mesuesit – prinderit) (Kthehuni edhe nje here te Pavllovi dhe vini re se si ai u perqendrua ne stimujt e kushtezuar dhe kjo eshte arsyeja qe kjo u quajt teoria  Tipi S  i kushtezimit. Skineri u perqendrua ne reagimt dhe teoria e tij u quajt Tipi R i kushtezimit.) 

Natyra e perforcimit

Ne analizat e tij Skineri u perqendrua ne menyren e  ndikimit te sjelljes se indivii boten qe e rrethon ate, sepse pasojat e asaj sjelljeje ndihen dhe rritin keshtu tedencen e individit per te riprodhuar ate sjellje ne rrethane te ngjashme. Kur Skineri arriti ne kete perfundim, ai pati ne dispozicion nje mjet te fuqishem per te analizuar sjelljen. Cili eshte ky mjet? Ndiqni me kujdes sythat e meposhtem.

Perdorimi i perforcimit 

Le ta fillojme me nje shembull te perdorur nga Skineri

“Imagjinoni qe jeni nje femije dhjetevjecar dhe i hani shume embelsirat. Babai ju ka nxitur gjate gjithe veres per te kositur barin: “Beje sot! Beje perpara se te kthem ne darke ne shtepi!” Por nena juaj e cila e kupton mjaft mire sjelljen njerezore , zbulon se dyqani prane shtepise suaj tregton nje lloj te ri akulloreje e ju sigurisht e pelqeni. Ajo ju premton nga nje per cdo jave pas kositjes se barit. Ne fund te eres shihni se jeni duke se jeni duke e prere barin me nje ritem te rregullt, pa kercenime, me detyrim me force apo qortime.’

Ky ilustrim i thjeshte permban gjithe elementet qe i beri besues te zjarrte shume prej studiuesve te Skinerit. Ai tregon pse Skineri qe i pakenaqur me modelin pavlovian te studimit te sjelljes njerezore. Skineri qe i vendosur te punonte vetem me sjelljen e vezhgueshme me qellim te ndertonte nje strukture shkencore te te nxenit dhe sjelljes.

Ne kete shembull askush nuk mund te identifikoje stimulin qe e ben femijen ta kosite barin gjate veres. Te vetmet gjera reale me te cilat ne duhet te punojme jane sjellja jone dhe e perforcuesit. (kujtoni; babai e urdheroi ta beje ate dhe ai e menjanoi detyren) Skineri filloi analizat e tij me pellumbat dhe minjte, ekzaktesisht ne te njejten menyre ne te njejten menyre dhe shume shpejt dalloi qe pasojat e sjelljes, perforcuesit kishin force te fuqishme kontrolluese. Si perfudim do ta permblidhnim mendimin e tij duke thene: Kontrollo perforcuesit qe te kontrollosh sjelljen.

Skineri pohonte se disa ngjarje shnderrohen ne perforcues negaive vetem kur i largimi i tyre rrit reagimin. Mendoni per gjera qe jane te papelqyeshme ne mjedis. Psh. Ne se jeni duke folur ne telefon dhe mbyllni deren per te zvogeluar zhurmat nga jashte, stimuli (zhurme) eshte duke levizur i pasigurt mbi nje reagim  (mbyllja e deres). Ka nje propabilitet te rritur , qe ne te ardhmen ne do te kryejme te njejten sjellje (mbylljen e deres) perseri. Ne analizen e Skinerit theksohet se “nje perforcues negativ forcon cdo sjellje qe zvogelon ose perfundon se ndodhuri.”.

Perforcuesi negativ vepron ne shume situata. Duhet te verejme se eshte e nevojshme per disa ngjarje te padeshiruara qe te jene te pranishme me synim zbatimin e parimit per te vepruar. Ne se doni te shmangni ngjarje te padeshiruara ne klase, kjo procedure duhet te perdoret shpesh ne mesimdhenie. Megjithate eshte e rendesishme te kuptohet koncepti dhe ndikimi i fuqishem potencial ne sjellje.

Llojet e perforcuesve

Ne kohen qe vazhdonte te studiont sjelljen nga ky kendveshtrim, Skineri shqyrtoi me kujdes perforcuesit dhe i kategorizoi ato sipas fuqise se tyre;

Perforcime paresore jane ata qe ndikojne ne sjelljen e drejtperdrejte, pa nevojen e te nxenit si: ushqimi, uji, seksi. Ne kete kuptim ato jane perforcues natyrore tesjelljes.

Perforcuesit dytesore jane ata qe kane fuqi perforcuese sepse kane qene te shoqeruar me perforcues natyrore, paresore. Psh., ne se ndonje nga pellumbat e Skinerit kap me sqep nje disk, do te ndiset nje drite e gjelbert, e ndjekur me pas nga arritja e nje kokoshke. Drita e gjelbert ndizet pas provave te suksessheme dhe pas perseritjes se provave, fiton keshtu gradualisht potencialin perforcues te saj, duke e paralajmeruar pelumbin per ushqimin.

Perforcuesit e pergjithshem, nje forme e perforcuesve dytesore, jane ata qe kane fuqi perforcuese, sepse jane te shoqeruar me perforcues paresore. Parate i perkasin kesaj kategorie sepse te cojne te ne zoterimin e ushqimit, lengjeve dhe gjerave te tjera pozitive, ai  me pas behet perforcus i per nje shumellojhmeri sjelljesh.

Perdorimi kohor i perforcuesve 

Skineri identifikoi dy lloj intervalesh te efektshme te peforcimeve: Perforcim me interval kohor dhe te perpjestuar. Perforcimi me interval kohor eshte perforcim i planifikuar, qe kryhet ne intervle kohe plotesisht te percaktuar; psh., mesuesi vendos te lavderoi nje nxenes qe eshte llafazan, vetem ne se ai nuk prish qetesine per psese minuta. Pas  lavderimit nuk jepet  asnje perforcim shtese, deri sa te kene kaluar pese minuta te tjera.

Perforcimi perpjesetues eshte ai qe ndodh pas nje numri te caktuar reagimesh. Psh. Mund te kembengulni qe nje nga nxenesit tuaj te beje kater probleme matmatike perpara se te filloje nje veprimtari tjeter clodhese. Ne se raporti (perpjesetimi) ndryshohet ne menyre te ngadalte mund te rezultoje nje numer i cuditshem reagimesh nga nje numer shume i ulet perforcimesh. Gjithashtu Skineri perdori kohezgjatje te ndryshme per te dy perforcuesit me interval dhe perpjesetimore. Ne to perforcuesi mund te shfaqej pas nje intervali te caktuar kohor ose pas nje numri reagimesh .

Rendesia e  perforcimit dhe identifikimi i klasave perforcuese e drejtuan Skinerin te gjeje se cfare ndodh me sjelljen kur per ndonje arsye i shpeton perforcimit te vazhdueshem, te perseritur shpesh: nxenesit nuk perforcohen me reagime te deshiruar qe ata shprehin. Nxenesit marrin nota ne menyre periodike; punetoret marrin paga dhe shperblime te tjera dyjavore ose mujore por qe te dy si punetoret ashtu dhe nxenesit vazhdojne te sillen ne menyre te pershtatshme. Pdergjigji ka te beje me efektivitetin e perforcimit te herepashershem, vecanerisht ne perdorimin e intervaleve kohore te fiksuara. Planifikimet e studimit te kater klasave kane dhene perfundime te qendrushme.. Skineri perdori konceptet e meposhtme per te cilat po japin shpjegime te shkurtera.

1. Raporti i fiksuar: Raportet e fiksuara, individet marrin nje perforcim cdo here qe ata marrin numer fiks te reagimeve. Psh, nje punetor fabrike mund te fitoje nje sasi te caktuar parash per cdo 100 artiuj te montuar. Ky tip i skemes zakonisht prodhon nje model (stop and go) ndalese dhe nje ecje   te perforcimitRaportet e fiksuara, individet marrin nje perforcim cdo here qe ata marrin numer fiks te reagimeve. Psh, nje punetor fabrike mund te fitoje nje sasi te caktuar parash per cdo 100 artiuj te montuar. Ky tip i skemes zakonisht prodhon nje model (stop and go) ndalese dhe nje ecje   te perforcimit.

Perforcimi varet nga nje numer i percaktuar reagimesh. Nese u kerkoni nxenesve te zgjidhin 30 problema nga libri, perpara se te bejne dicka tjeter, mbase dicka me te pelqyeshme duhet te percaktohet per ta nje orar perpjesetimor i fiksuar i perforcimit.

2. Raporti i ndryshuar. Ne kete raport, individet duhet gjithashtu marrin nje numer te pergjegjesive para marrjes se perforcimit, por numri eshte variabel dhe i paparashikueshem. Makinat me kurdisje, rrotat e rruletes, dhe forma te tjera te kumarit jane shembujt e kesaj skeme. Sjellja perforcohet e tedenca skemash te ndodhura ne nje shpejtesi, porpocon te qendrueshem, me disa pauza.  Keshtu shume njerez  do te futin monedhat ne nje makinat e fatit gjithnje e gjithnje ne gjetjen e shansit te fitimit te xhekpotit, i cili sherben si perforues. Numri i reagimeve ndryshon nga nje perforcim tek tjetri. Reagimet e kerkuara mund te ndryshojne sipas lendeve dhe nxenesit  kurre nuk e dine se cili reagim do te jete i perforcuar. Ne nje rast psh., mesuesi perforcon pas nje reagimi radhen tjeter ai pret te behen pese reagime qe te perforcoje. Ka dhe raste kur disa mesues s’duan te shohin vetem detyrat e plotesuara. Ata duan t’i ato gjate fazave te ndryshme te ecurise se tyre se tyre dhe te shenojne cfare kane bere nxenesit.

3. Intervali i fiksuar. Ketu  individi merr perforcimin per reagimin e tij vetem pas nje sasie te caktuar te kalimit te kohes. Psh. Ne nje eksperimet laboratorik me nje interval te fiksuar, se paku duhet te kaloje nje minute midis dhenies se perforcuesit. Ndonje reagim qe ndodh para nje minute qe ka kaluar nuk jep efekt. Ne kete skeme, kafshet zakonisht nuk reagojne ne fillim te intervalit, por ato reagojne me shpejt e me shpejt se koha per ardhjen e perforcuesit. 

Nje pergjigje merr perforcim pas nje zgjatje te caktuar kohe. Sekuenca eshte si me poshte; perforcim – 20 sekonda – rregull; perforcim – 20 sekonda –perforcim. Vereni qe reagiet e bera ne intervalin prej 25 sekonda nuk jane te perforcuara. Mesuesi ne menyre te rastesishme jepen pas nje pune te caktuar qe e kryejne ne kohen e punes se pavarur te nxenesit dhe pastaj pyesin per pergjigjet, mbase pas 10 ose 15 minutash, nxenesit e mesojne kete model dhe dhe fillojne te punojne atehere kur mesuesi eshte gati t’ua kerkoje plotesimin e detyres.

4. Intervali i ndryshuar, gjithashtu kerkon kalime te kohes para dhenies e perforcimit, por sasia e kohes eshte variable dhe e panparashikueshem. Sjellja ne kete rast tenton te jete e njetrajtshme, por me e ngadalshme se ne ratio schedules. Psh.  Nje person provon te therrase dike linja e telefonit te te cilit eshte e zene mund t’i bjere butonit radial cdo pese minuta deri sa te kape thirrjen.Perforcimi varet nga koha dhe reagimi, por koha midis dy perforcimeve ndryshon. Ne shembullin e mesiperm, mesuesi nuk pret qe te kalojne 10 ose 15 minuta.

Cfare perfundimesh mund te nxjerrim nga analizat e Skinerit per planifikimin e perforcimit?

Se pari, perforcimi i vazhduar jep nje nivel te larte reagimi vetem per aq kohe sa vazhdon perforcimi. Mesimi qe del per mesuesit; mos i perforconi ne menyre te vazhdueshme nxenesit tuaj; ata e presin kete. (I pelqeni nxenesit ose s’doni te beni mesim; ka te ngjare qe te tentoni te perdorni lavderimin

Se dyti; perforcimi i herepashershem rezulton ne uljen te reagimeve, jep nje rezistence me te madhe ndaj zhdukjes (humbjet e reagimit)

ne menyre te teperuar, jini te kujdesshem

Se treti; raporti kohor mund te perdoret per te nxjerre nje nivel me te larte te reagimit, por lodhja mund ta pengoje veprimin. Raportet e fiksuara jane me praktike ne edukimin; nxenesit perforcohen per punet me shkrim., detyrat krijuese dhe provimet. Sidoqofte “pasreagimit te nxenesve dhe marrjes se perforcimit, sjellja bie ne menyre te menjehershme dhe efikasiteti ne nxenie zvogelohet shume “ ve ne dukje Skineri.                 Se katerti: eshte kohezgjatja e intervalit ajo qe rezulton ne sjellje me te qendrueshme. Skineri me 1968 permblodhi kuptimin kuptimin e ketyre planifikimeve per edukimin si me poshte;  “ Nxenesi do te jete me pak i varur nga nje perforcim i menjehershem dhe i qendrueshem, nese ai ndodhet nen kontrollin e perforcimit te herepashershem. Nese raporti i pergjigjeve te perforcuara (ne raporte t perforcimit pozitiv dhe negativ, ne kontre fiksuara ose te ndyshuar) eshte zogeluar ne menyre te qendrueshme, mund te arrihet nje stad ne te cilin sjellja eshte mbajtur ne menyre te papercaktuar nga nje numer i vogel  i cuditshem perforcimesh.”

Ndeshkimi

Tani kemi theksuar rolin e rendesishem te perforcimit, pozitiv dhe negativ, ne kontrollin e sjelljes: perforcuesit pozitive jane stimuj, paraqitja e te cilee e forcon sjelljen dhe perforcuesit negative jane stimuj, largimi i te cileve e forcon sjelljen. Por c’ndodh kur nje mesues ose prind terheq nje perforcues pozitiv (psh., thote qe nje femije s’mund te shkoje ne kinema) ose fut dicka te pakendshme (psh., qellon me shuplake apo qorton ashper)? Skineri theksonte qe keta tipa veprimesh formojne ndeshkimin.

Kazdin (1989), i cili u mor me perpunimin e teorie se ndeshkimit te Skinerit e perkufizoi ndeshkimin si me poshte:

“ Paraqitja e nje ngjarjeje te padeshiruar ose heqja e nje ngjarjeje pozitive te nje reagimi qe e ul shpeshtesine e tij”.

Vereni me kujdes se Kazdini permend dy aspekte te ndeshkimit:

1. Pas nje reagimi shfaqet dicka e padeshiruar. Ky eshte quajtur stimul i padeshiruar. Psh., Ky eshte quajtur stimul i padeshiruar nje prind mund te qelloje femijen qe i kthen fjalen brutalisht njerit prej prinderve. Mesuesit mund te qortojne nxenesin qe flasin ne klase. Ne secilin rast, dicka e pakendshme e ndjek sjelljen.

2. Dicka pozitive zhduket pas nje reagimi. Nje femije qe godet nje tjeter kur jane duke luajtur ne oborr, duhet te largohet nga loja. Nje i ri, qe sapo ka mesuar makinen e qe nuk respekton sinjalet, mund te humbe te drejten e perdorimit te makines qer nje kohe te caktuar. Ne rastet, dicka e pakendshme ndjek sjelljen e padeshiruar.

Kategorite e ndeshkimit

 Ne literaturen per sjelljen, ndeshkimi eshte percaktuar si pasoje e nje sjelljeje te pakendshme apo nje ngjarje miratimii pakendshem qe rezulton ne zvogelimin e frekuences se sjelljes. Sipas Kazdinit ka tri kategori ndeshkimi: pasoja te padeshirueshme, mohimi apo privimi nga pasojat pozitive dhe pasojat e bazuara ne veprimtariForma me e dallueshme praktike e ndeshkimit perfshin pasojen e padeshiruar te ne sjelljeje a pergjigje te nje individi. Ne se pasjat e ul frekuencen e sjelljes, atehere percaktohet si ndeshkim. Verehet se ngjarja te caktuara te padeshiruara (sic eshte te bertiturit) mund te rritin aktualisht ndonje sjellje dhe si rrjedhim, percaktohen si perforcues.

Pasojat verbale, sic jane qortimet, zakonisht funksionojne si ndeshkim. Pohimet verbale, (sikurse shpesh qortimi qe funksionon si qortim), mund ta humbin efektivitetin e tyre kur perdoren dendur. Ngjarje te reja te padeshiruara, sic eshte nderhyrja fizike (ndeshkimi trupor), jane percaktuar si ndeshkime qe kane efekt, por qe nuk duhet te perdoren, vetem ne situata te jashtezakonshme, atehere madje, dhe perdorimi i tyre mbetet mjaft i diskutueshem.

Mohimi i pasojave pozitive mund te sherbeje per te zvogeluar dendurine e sjelljes negative dhe sherben si ndeshkim. Dy format me kryesore te mohimit te pasojave pozitive jane; privimi, nje forme ndeshkimi (ku nje nxenes privohet, humb te drejten per dicka te deshirueshme per nje periudhe kohe) dhe reagimi i kushtueshem (nje forme ndeshkimi qe perfshin humbjen e nje perforcuesi pozitiv; psh., mbas nje sjelljeje te keqe, nje nxenes s;mund te jete per njefare kohe te gjate kujdestar klase apo nuk mund t’i caktohet nje detyre me rendesi)Privimi per nje periudhe te gjate kohe nga veprimtarite qe sjellin kenaqesi ka nje histori te gjate te perdorimit te gjate ne mjediset e edukimit. Mund te keni degjuar ose pare raste ne te cilat nxenesit ndeshkohen duke i detyruar te qendrojne me nje kembe ne fund te klases, duke i nxjerre jashte mesimit, etj. Perdorimi i ndeshkimeve te tilla mund te cojne ne sjellje te keqija me te medha, ndaj duhet bere kujdes.Privimi nga perforcimi pozitiv i referohet bllokimit te gjithe perforcuesve pozitive per nje kohe te caktuar. Perdorimi i ketij ndeshkimi nuk eshte efektiv, sepse nuk ve ne levizje te gjitha burimet e perforcimit. Reagimi i kushtueshem perfshin humbje te nje perforcuesi pozitiv dhe dhe ndryshe nga ai i meparshmi nuk perfishin nje periudhe kohe gjate se cilesperforcuesit behen te pavlefshem Ky lloj ndeshkimi perfshin nje gjobe te te je lloji te caktuar.Nje klase relativisht e re eknikash ndeshkimi bazohet ne ndergjegjesimin e nxenesve per te ndiere pergjegjesi per nje sjellje te pakendshme te kryer me pare. Per shembull, duke i kerkuar nje nxenesi te beje dicka qe perfshin perpjekje ose pune, mund te linde reagimin dhe atehere sherben si ndeshkim.

Mbikorrigjimi eshte nje procedure qe perfshihet ne kete kategori      Ajo permban nje gjobe per sjelljet e papershtatshme qe realizohet ne dy menyra. Se pari: deshperblimi, kur personi korrigjon efektet e nje veprimi negativ. Nje nxenes qe thyen lapsin e nje nxenesi tjeter duhet ta zevendesoje ate.

Se dyti praktika pozitive; kjo ka te beje me praktikimin ne menyre te perseritshme te nje sjelljeje te pershtatshme nje nxenesi mund t’i kerkohet te demostroje erdorimin e sakte te stilolapsit ose te lapsit gjate nje shkrimi. Sigurisht jo te gjitha sjelljet qe nje mesues perpiqet t’i zvogeloje, do te korrigjonin dy komponentet e mbikorrigjimit.

Si funksionon ndeshkimi

Duke studiuar mekanizmat psikologjike te ndeshkimit, studiuesit kane identifikuar elementet kyc te ndryshme qe ndikojne ne efektivitetin e tij. Kazdini ka percaktuar keto mekanizma te funksionit te ndeshkimit: planifikimi i ndeshkimit. Zakonisht ndeshkimi eshte me efektiv kur shperndahet cdo here, me teper se ne menyre te herepashershme. Sidoqofte kur nuk vazhdon ndeshkimi, ezaurimi i nje reagimi te ndeshkuar ne menyre orgjinale eshte me i madh ne kushtet e nje ndeshkimi te vazhdueshem se sa eshte ne zbatimet e herepashershem. Nje mesues qorton nje nxenes per thyrje te ndo nje rregulli  do te keshillohej ta perdorte qortimin sa here qe ndodh sjellja  problematike. Megjithate sa here mposhtet nje sjellje, procedura e ndeshkimit duhet zbatuar here pas here per ta ruajtur ate nga rishfaqja.

Intensiteti i ndeshkimit. Dikur besohej se rritja e intesitetit te ndeshkimit rrit efektivitetin e tij, por nuk eshte keshtu. Ne se merret e konsiderate ndeshkimi, mund te perdoren forma me te zbutura te tij.

burimi i perforcimit. Zakonisht ndeshkimi shtohet kur ndryshojne burime te tjera te perforcimit qe permbajne sjelljen. Eshte e rendesishme te dallohet qe sjellja (si pozitive dhe negative) eshte e mbajtur nga rastet te ndryshme perforcimi. Si rrjedhim ,ndeshkimi do te jete me efektiv kur nje sjellje e caktuar nuk eshte perforcuar ne te njejten kohe qe jane perfshire rastet ndeshkuese. Psh., kur nje mesues perpiqet te perdore ndeshkimin ne klase, eshte praktike per nje cift nxenesish te perforcoje sjelljen perkatese te femijes permes se qeshures ose rrahjes se shpatullave. Ndeshkimi do te pritej te ishte me pak efektiv kur ciftet perforcojne femijen.re nxenesit

intervalet kohore te perforcimit. Sjellja e shume nxenesve perbehet nga nje seri veprimesh qe krijojn nje grup reagimesh. Ndeshkimi eshte me efektiv kur shperndahet shpejt ne te gjitha jhallkat e sjelljes qe formojne nje grup pergjigjesh. Le te marrim psh., qe hedh nje top letre ne klase. Ky veprim aktualisht perbehet nga nje sere veprimesh qe cojne ne aktin final te hedhjes. Femija ka marre nje cope leter, ben nje top me te, fut zgjidhjen magjike ne top dhe mendon ta hedhe ate ne klase. Ndeshkimi eshte me efektiv, ne se ai shperndahet ne te gjitha hallkat e ketij veprimi..

Shtyrja e ndeshkimit: Sa me vone te jepet ndeshkimi, aq me i ulet eshte efekti i tij. Pasojat e sjelljes; kenaqesia ose dhimbja, jane efektive kur ndjekin menjehere sjelljen. Shpjegimi per efektivitetin (ose jo) e ndeshkimit shtrihet ne nje interval midis sjelljes dhe ndeshkimit: ne se ai eshte i gjate, sjellja e padesiruar mund te perforcohet nga dicka ose dikush tjeter ne mjedis. Ne kohen qe vini rrotull per te disiplinuar nje nxenes ai ose ajo mund te kete terhequr vemendjen e shokeve qe mund te qeshin apo te reagojne ne nje forme tjeter qe inkurajon sjellje o te mire. Gnithashtu ndeshkimi behet me efektiv (ne kuptimin pozitiv) nese nxenesit dine me saktesi pse mesuesi po i ndeshkon ata. Ndeshkimi i nje klase te tere, vetem per dicka te vogel, qe mund te kene bere nxenesit mund te shkaktoje vetem ndjenja te keqia dhe tension.

Bejini te qarte nxenesit per ses po i ndeshkoni dhe ini kosistente; nese ndeshkoni dicka njehere, ju duhet ta ndeshkoni ate sa here qe shfqet – paveresisht nga fajtori. ne te kundert nxenesit do te jene konfuze dhe do te vazhdojne ta ekspozojne sjelljen.

Ndryshueshmeria e ndeshkimit. Kazdini arriti ne perfundimin qe megjithese ndeshkimi zakonisht kosiston ne nje rast te zbatuar mund te shtohen efektet pas ndonje sjelljeje te caktuar,  Eshte e mundur te ndodhin disa tipa pershtatjeje ne efektet e perseritura te te njejtit ndeshkim (psh., gjithnje duke qortuar te njejtin femije do jene me pak efikase zbatimet perseritura me siper) Kazdini qe i kujdesshem te tregonte qe ndryshimi nuk nenkupton kombinimin. Te kombinosh ngjarje te tilla te padeshiruara do te ishte i papelqyeshem madje i kundershtueshem ne fushen praktike dhe etike.

Perforcimi i sjelljeve alternative. Nga perdorimet e teknikave te ndeshkimit duhen te merren ne konsiderate dy pika te rendesishme:

se pari: ngjarjet e padeshirueshme te nje intesitetit pak ashume te dobet mund te mposhtin efektivisht sjelljen ne se perforcimi gjithashtu eshte siguruar per nje alternative pergjigjeje pozitive.

Se dyti: ndeshkimi zakonisht e meson nje person se cfare nuk duhet te beje, me teper se cfare duhet te beje.  Keshtu eshte e rendesishme te vazhdohet me perforcim pozitiv, kur eshte perdorur ndeshkimi, pasi kjo do te rrite efektivitetin e ndeskimit, do te perqendroje vemendjen ne mesimin e sjelljeve pozitive ne vend te atyre negative. Ne kete pike duhet te merren ne konsiderate dy pergjithesime rreth ndeshkimeve: a) pa marre parasysh per cfare mund te mendohet per ndeshkimin si kuptim i sjelljes kontrolluese, ndeshkimi eshte me efektivitet te larte kur perdoret si duhet. b) Ka pak dyshim qe efektet anesore te ndeshkimit, shumica e te cilave jane te padeshirueshme, te shoqerpjne ndeshkimin qe behet ne menyre rutine dhe zbatohet pa e menduar mire.

Rekomandime per punen ne klase  

Skineri qe nje vezhgues konstant dhe kritik i praktikave arsimore. Duke perdorur mesimin e aritmetikessi shembull, Skineri verejti qe nxenesit duhet te mesojne pergjigje speciale gojore fjale figura shenja me permbajtje matematike. Ne menyre konstante mesuesi duhet t’i ndihmoje nxenesit e tij ta arrijne kete sjellje nen nje kontroll stimulues.

Nxenesit duhet te mesojne te numerojne, te mbledhin, te zbresin, te shumezojne dhe te pjesetojne, perpara se se mund te zgjidhin problema. Mesimi i ketyre procedura kerkon perdorimin e duhur te perforcimit pozitiv qe duhet te jete i menjehershem dhe i shpeshte (vecanerisht ne stadet e para te mesimit) Psh., Skineri vleresoi qe gjate kater viteve te para te shkolles, mesuesit perdorin vetem disa mijera raste perforcimi te sjelljes, por reagimet efikase matematike kerkojne te pakten 25 mije raste gjate ketyre viteve qe te nguliten. Si mund te rriten rastet pozitive?

Skineri kishte mendimin se shkolla duhet te kerkoje per ata perforcues pozitive qe ato kane ne dispozicionin e tyre sic jane hartimet apo referatet dhe punet e tjera me shkrim, problemet per t’u zgjidhur dhe veprimtarite qe pelqejne nxenesit.

Hapi tjeter eshte qe te behet kontigjenti i tyre i perdorimit sipas sjelljes se deshiruar.

Veprimtaria teorike dhe praktike e Skinerit ka ndikim te drejtperdrejte ne punen e mesuesit. Rekomandimet e meposhtme jane rrjedhim i kesaj vepre:

Perforcimi mbetet nje mjet i fuqishem ne kontrollin e sjelljes.

Mesuesi duhet te jete i vetedijshem per pasojat qe ato sigurojne.

I mirnjohuri Parimi i Primekut ka ndikim te fuqishem ne punen e klases. (Deivid Primek) Premack David, 1965, deklaroi se te gjitha organizmat perfshihen ne disa veprimtari me shume se ne te tjerat. Pasi mesuesi te percaktoje veprimtarite me te parapelqyera te nje nxenesi, mund t’i perdore ato si perforcues pozitive. Psh duke duke vene re qe dis djem duan te menjanojne veprimtarite ne matematike dhe te pelqejne te luajne me top, nje mesues mendjeprehte mund t’u premtoje atyre kohe te lire per te luajtur futboll, pasi te kene kryer detyrat e matematikes.

Perforcimi i sjelljeve te padeshiruara mund te shkaktoje probleme ne vend qe t’i zgjidhe ato. Perdoreni ndeshkimin me kursim dhe kujdes  gjte konstatimit se mund te kete raste kur asgje nuk ecen. Ne se ju duhet te ndeshkoni, mundohuni qe nxenesit e prekur ga ndeshkimi te bejne dicka qe mund te perdoret ne menyre pozitive. Veproni keshtu sa me shpejt qe te jete e mundur.

Mesuesit duhet jee vigjlete ndaj planifikimit te kohes se perforcimeve. Mbase mund te jete e pamundur te perforcohen te gjitha sjelljet e deshiruara, kur vendosni qe nje sjellje e caktuar eshte me e rendesi perforcojeni ate menjehere. Mos e lini kohen te kaloje.

 Mesuesit duhet te vendosin ne menyre te sakte cfare duan t’u mesojne nxenesve dhe pastaj te organizojne mesimin.

Hull zhvilloi një version të sjelljes në të cilin stimuli (S) afekton organizmin (O) dhe realizon reagimin (R) në varësi të karakteristikave të O dhe S. Me fjalë të tjera, Hull ishte interesuar në të studimin e ndërhyrjes së variableve që afektojnë sjelljen si shtytja e parë, nxitjet, frenuesit,  përgatitjen paraprake.(forca e zakonit) Si format e tjera të teorive të sjelljes, përforcimi është faktor primar që përcakton të nxënit. Megjithatë, teorinë e Hull, shtytja, nxitja reduktohet ose satisfaksioni i duhur luan një rol shumë më të rëndësishëm në sjelljen se në strukturat e tjera. (i.e. Thorndike, Skinner)

Boshti teorik i Hullit konsiston ne shumë postulate që takohen në format matematikore; Ato përfshijnë:

(1) organizmat zotërojnë një hierarki me aktivitetet të cilat janë nxitur nën kushtet e stimulimit dhe përpjekjeve.

(2) forca e zakonit  forcohet me aktivitetet që janë shoqëruar me përforcimin parësor ose dytësor.

(3) Forca e zakonit ngjallet prej një stimuli tjetër që një kushtëzim origjinal varet në afirmitein e stimulit te dytë në kushtet e pragjeve të. dallimit.

(4) Stimujt shoqërohen me ndërprerje e reagimeve të bëra frenues te kushtëzuar.

 (5) potenciali i reaksioneve më efektive kapërcen latencën e reagimeve.

Në këtë potencial, Hull propozoi shumë tipe të variableve që tregojnë përgjithësimin, motivimin dhe lëkundjet në të nxënë.

Një prej koncepteve më të të rëndësishëm në teorinë e Hull ishte hierarkia e forcës së zakonit; për një stimul të dhënë, një organizëm mund të reagojë në disa mënyra. Mundësia e një reagimi specifik ka një mundësi probabilitet i cili mund të jetë ndryshuar me shpërblim dhe është afektuar me disa variable të tjerë (frenim) Në disa lidhje, hierarkia e forcës së zakonit përngjan komponentëve të teorive konjitive si skema dhe sistemi i prodhimtarisë.

Aplikimi

Teoria e Hull është menduar për të qenë teoria e përgjithshme e të nxënit. Shumica e kërkimeve nënvizojnë se teoritë e të nxënit janë provuar me kafshë përveç Hull, i cili fokusohet në të nxënin verbal Miller & Dollard (1941) paraqitën një përpjekje për të aplikuar teorinë te një rang i gjerë i fenomenit të të nxënit. Si një anë interesante, Hull filloi karrierën e tij të kërkimit të hipnozës. -  një fushë që e përfshinë atë në një polemikë në Yeale. (Hull. 1933)

Shembull

Ky shembull është përfshirë nga Miller & Dollard (1941): Një vajzë gjashtë vjeçe e uritur do nje bombone, e cila i është fshehur diku midis librave në një bibliotekë. Vajza fillon të tërheqë librat në një mënyrë të rastësishme deri sa ajo gjen librin e duhur (210 sekonda). Vajza  është larguar nga dhoma dhe një copë e re bonboneje është fshehur në të njëjtin libër. Në kërkimin tjetër të saj, ajo është shumë më tepër e orientuar dhe e gjen bonbonen për 86  sekonda. Me përsëritjen e nente te këtij këtij eksperimenti, vajza e gjen bonbonen për 2 sekonda. Vajza shfaqi një nxitje për bonbonen dhe duke kërkuar nëpër libra shfaqi reagimet e saj të reduktuar këto energji Kur gjeti librin e duhur ky reagim i veçantë u përforcua , duke formuar një zakon. Në provat pasuese, forca e këtij zakoni ishte përforcuar deri sa ai të bëhet një shoqërim  S-R  në këtë vendosje.

Primet:

1. Nxitja është esenciale në rregullën për të ndodhur reagimi.(studentit duhet te kërkojë të nxërë)

2. Stimujt dhe reagimet duhet të zbulohen prej organizmit sipas rregullës për të ndodhur kushtëzimi. (Studenti duhet te jetë i kujdesshëm, i vëmendshëm)

3. Reagimi duhet të bëhet rregull që kushtëzimi të ndodhë.  (studenti duhet të jetë aktiv)

4. Kushtëzimi ndodh vetëm kur në se përforcimi satisfaksion një nevojë.(Të nxënët të kënaqë kërkesën për të nxënë

Teoria e të nxënit gjurmues (Tolman)

Teoria e Tolmanit është quajtur biheviorizmi funksional (teoria e sjelljs së qëllimshme) dhe shpesh është konsideruar si një urë midis teorive bihevioriste dhe atyre konjitiviste. Duke ju referuar teorisë së Tolmanit të të nxënit gjurmues, një organizëm nxë me gjurmimin e simboleve të një qëllimi, të nxënit është përmes sjelljes kuptimplote. Tolamn theksonte organizimin e aspekteve të të nxënit: “Stimujt të cilët janë lejuar nuk janë lidhur pikërisht me transferimet e thjeshta te njëri tjetri me reagimet e përpunuara. Për më tepër impulset e përfshira janë zakonisht të përpunuara dhe të zhvilluara në dhomën qendrore të të kontrollit si në një hartë konjitive tentimesh të ambientit. Dhe është kjo hartë konjitive, që tregon rruginat, shtigjet dhe marrëdhëniet e mjedisit, të cilat përcaktojnë se çfarë regimesh do të demonstroi kafsha.” (Tolman, 1948, p192)

Tolmn (1932) prezantoi pesë tipe të të nxënit.

(1. Të nxënit me përqasja) approach learning, (2. Të nxënit me shmangie) escape learning, (3. Të nxënit me anullim) avoidance learning, (4. Të nxënit me zgjedhje qelllimi) choice-point learning, (5. Të nxënit e pavetdijshem) latent learning.

Të gjitha format e të nxënit varen nga mënyra dhe zgjuarsia, gatishmëria, sjellja e orientuar në qëllime, e ndërmjetësuar prej pritshmërisë, shpresës, perceptimeve, përgjegjësive dhe variabële të tjerë të brendshëm dhe ambientalë.

Versioni i bihejviorizmit te Tolmanit theksonte më tepër marrëdhenit midis stimujve se sa stimul – reagim. (Tolman 1922) sipas Tolman, një stimul i ri (gjurmë) (the sign)

shoqërohet me stimujt kuptimplotë (të rëndësishëm, shprehës) (the significate) përmes një serie çiftesh stimujsh të shoqëruar pa qenë nevoja e përforcimit të rregullit për të realizuar të nxënit. Për këtë arsye, teoria e Tolmanit ishte më afër me strukturën e Thorndike se sa teoria e reduktimit te nxitjes së Hull apo bihevioristëve të tjerë.

Scope/Application:

Although Tolman intended his theory to apply to human learning, almost all of his research was done with rats and mazes. Tolman (1942) examines motivation towards war, but this work is not directly related to his learning theory.

Gjithashtu Tolman mendoi që teorinë e tij ta aplikonte te të nxënit human pasi të gjitha kërkimet ishin bërë me minjtë dhe labirinthet. Tolman në (1942) provoi motivimin në drejtim të luftës pork y studim nuk lidhet dirkt me teorinë e tij të të nxënit.

Shembulli:

Shumë kërkime të Tolmanit u bënë në kontekstin e të nxënit të pozicionit. Në shumicën e eksperimenteve të famshëm, një grup i minjve vendosej në një pozicion fillimi të rastësishëm në një një labirinth, ku ushqimi ishte vendosur gjithashtu në të njëjtën zonë. Nje tjetër grup minjsh u ishte vendosur ushqimi ne pozicione të ndryshme, të cilëve u kërkohej me saktesi i njëjti model i kthimit prej pozicionit të nisjes. Grupi që kishte ushqimin në të njëjtin pozicion performoi shume mirë se grupi tjetër, me sa duket  që demonstrimi që ata kishin nxënë pozicionin më tepër se një sekuencë e veçantë e kthimeve.

1. Të nxënit është gjithmonë funksional dhe i udhëhequr nga qëllimet.

2. Të nxënët shpesh përfshin përdorimin e faktorëve mjedisorë për të arritur një qëllim (mënyrat – përfundimet – analizat)

3. Organizimet do të selektojnë kalimet më të shkurtra ose më të lehta për të arritur qëllimet.