ETIKA E REKLAMAVE

Lajmet dhe reklamat vleresohen si formim simboli. Qe ne Greqine e lashte  bindja ka qene elementi me I rendesishem I komunikimit. Greket perdornin artin e retorikes si avantazh ne qytetet greke.  Radio, televizioni dhe shtypi jane te mbushur me mesazhe qe perdorin ndikimin te njerezit dhe shtojne pasurine e sponsorve te tyre.  Shekulli 21 funksionon mbi bazen e kapitalizmit, te ushqyer ne pjese te gjere nga reklamat. Reklamat bashkekohore perdorin elemente, te cilet veprojne ne psikiken njerezore  ne menyra te ndryshme. Teoria e komunikimit ka evoluar ne perpjekjet per te zbuluar se si eshte e mundur qe disa mesazhe kane force bindese dhe disa te tjera jo.  Shoqeria bashkekohore, ajo teknologjike  e ka ndare reklamen nga lajmet.  Reklama ashtu si lajmi jane elemente te te njejtit aktivitet  formimi si symbol.
Edhe reklama edhe lajmi jane te rrenjosura thelle ne culture.  Tek te dyja keto aplikohen te njejtat instrumente etike.  Ngjashmeri ndermjet reklamave  dhe lajmeve jane te rendesishme  kur reklamohen ceshtje si: cili president zgjidhet.  Pra njerezit mesojne rreth disa ceshtjeve.  Standarti etik mbi keto  dy aktivitete  do te beje qe profesionistet  te kene mundesi per te bere gjene e duhur, kur ne te njejten kohe kur mediat jane konkurruese  me njera tjetren.

Ai qe punon ne media e kupton qe njerezit paguajne kur blejne dhe jo kur shohin( George Gerbner).  Roli I televizorit, kopjeve , lajmet roli I klikimit ne nje faqe kompjuterike eshte shkak per t’I dhene mundesi reklamuesve te terheqin nje public.  Shtetet e Bashkuara jane I vetmi shtet ne bote, I cili ka zgjedhur q eta financoje sistemin e tij te medias nepermjet privateve dhe thuhet se publikimi I reklamave ligjore mund te mbaje gjalle nje gazette te perjavshme  edhe pse ndodh qe te ardhurat te mos jen te mjaftueshme.
Ne kundershtim me ate qe besojne gazetare te lajmeve njerezit I shohin reklamat sin je forme informacioni.  Eksperimentet apo statistikat e ndryshme tregojne  qe  njerezit preferojne gazetat me reklama se sa ato qe nuk kane te tilla. Faqet ankande ne Web sic eshte e-bay, jane nje nga format me popullore ne internet ku publiku e kerkon reklamen per te bere zgjidhje te mireinformuar.
Natyra e mesazhit te reklames eshte I shkurter, me mesazhe terheqese dhe jo I drejperdrejte, me steriotipe glorifikimin e saj te konsumimit ne kurriz te shoqerise dhe deshiren per t’u pelqyer me cdo ekstrem per te fituar para shpejt.
 Nje nga dukurite me te rendesishme qe eshte vene re ne reklama eshte ndikimi qe reklamam e duhanit ka pasur ne femijet nen moshen 18 vjec.

Nese specialistet e reklamave do te ulen ne shkallen e punetoreve te ndershem, atehere mendimi etik do te jete nje pjese si kerkim tregu dhe plan strategjik komunikimi.
Ne lidhje me reklamat ka teori te ndryshme  qe nga teoria bindese tek antopologjia filozofike.
Modeli stimul –pergjigje qe u punua nga psikologet , e cila u pa si teori bihejviorale beri qe shume vete te mendonin se media mund te vepronte si dicka magjike dhe dergonte nje stimul  pra mesazh tek publiku qe nuk rezistonte. Por, modeli I lartpermendur provoi nje parashikues te varfer te sjelljes njerezore.  Kjo pastaj u pa ne dallimet qe vinin nga fusha njohese dhe afektive, emocionale e njerezve.
Teoricientet e komunikimit u fokusuan ne psikologjine konjitive, me shume se ne analizen e bindjes si reagim I sjelljes e thjeshte ndaj mesazhit qe dergohej. Keto njihen edhe si teori te ekuilibrit pasi vene theksin ne tendencen e njerezve per  te gjetur ekuilibrat konjitive, pr ate njohurise ne jeten  e tyre.
Pet te pershkruar gjendjen kur mesazhi dhe nje veprim japin sinjale  konfliktuale eshte krijuar nje term dissonance konjitive(Leon Festinger).  Qe te eliminosh kete dissonance deshira eshte shume e madhe dhe e forte saqe ndikon edhe ne zakonet e votes apo ne opinione. Reklamusesit ne te shumten e rasteve perdorin kete teori. Ndodh qe nje skenar I reklames eshte rrezimi I ekuilibrit te konsumatorit dhe rregullimi I ekuilibrit  nepermjet blerjes se produktit.
 Psh. Nje reklame tregon se zbokthi mund tiu perjashtoje nga shoqeria dhe sekuenca tjeter e reklames pra perdorimi I shampoos se duhur miratohet nga shoqeria. Kjo shkence sociale ndihmon ne  krijimin e reklamave dhe ne shpjegimin e efekteve qe ato sjellin. Por duhet marre  ne considerate edhe ndryshimet ne natyren njerezore kur shohin reklamen . Sipas studiuesve tregohet se njerezit jane irracionale, emocionale dhe jo aq te mireinformuar rreth perfitimeve te reklamave.
Keto studime ndodh te jene te paqarta dhe nje justifikim I krijimit te reklamave u permblodh nga shprehja  romake “ lere bleresin te kete vete kujdes ne blerje “.
Prandaj edhe krijuesit e reklamave I jepnin pak pergjegjesi punes se tyre sepse nese  ti nuk e provon qe dicka ka me te vertete efekt, nuk eshte e kuptueshme qe ti te mbash  pergjegjesi per te.
Antropologet pohojne  qe racionalizmi njerezor ekziston me qeniet njerezore dhe shpesh kjo teori bie ne kundershtim me analizen etike te reklamave.

Qellimi etik I producenteve te reklamave duhet te jete fuqizimi I investoreve  nga ata qe duan te blejne, te shesin,  te jetojne ne nje shoqeri te ushqyer nga tregtia.
Nese njeriu , sin je krijues I cultures dhe perdorues I simboleve behet nje princip etik per te menduar rreth publikut , atehere krijuesit e reklamave veprojne sipas nje structure qe shprehet ne kete menyre:

Klientet, pra publiku I gjere kane nevoje per nje informacion qe mund t’u jape nje arsye per te vepruar ne nje drejtim .

Arsyeja duhet te jete e afte per te ndihmuar njerezit per te vendosur.

Producentet duhet te inkurajojne diskutimet qe njerezit te eksplorojne opsione te shumta.

Po keto producente duhet te ndihmojne per te bere shoqerine te reflektoje .

Ata duhet te njohin mire kulturen dh eta marrin seriozisht ate, mbi cdo gje qe eshte e ndryshme ne jeten tone si konsumatore.

Problemet  qe mund te kene reklamat jane te shumta. Reklamat ne nje media massive arrijne audience te gjera dhe heterogjene sepse ndodh qe I drejtohen nje grupi dhe e shohin te tjere. Psh nje reklamem qesharak ose me nje tematike te pahijshme jepet ne oret e par ate mengjesit.
Prandaj lindin pyetje si : A ekzistojne disa lloj audiencash qe duhet te mbrohen nga reklamat? Shume studiues thane  sidomos per rastin e femijeve qe duhet te kete dhe ka rregulla mbi reklamat drejtuar femijeve . Ndryshe nga te rriturit femijet nuk jane aktore autonome.
Probleme te tjera lidhur me reklamen jane edhe audiencat e perbera nga te rritur qe I perkasin etnive te ndryshme.  Por, mesa duke tkur shihet qe audience fillon e fuqizohet atehere vendosen edhe ligje mbi audiencat etnike. Prandaj reklamat reflektojne kete realitet demografik dhe tregtaret kerkojne  te terheqin kete treg duke perdorur edhe steriotipe apo probleme.
Tendence  e re eshte edhe kombinimi I kulturave me shitjet e produktit  psh  revistat qe terheqin  vajzat adoleshente  synojne te tregojne realitetin e trupave te 

tyre . Femrat duke pare trupat e bukur te personazheve VIP  mendonje se trupi I tyre eshte I shemtuar dhe  pak I pranueshem. Kjo eshte pare  se si mbi kulturen tradicionale  vete kultura I duhet te pranoje ate qe eshte nje stereotip racional .Te rriturit qe jane pjese e minoriteteve kane nevoje per nje mbrojtje nga reklamat qe mund te krijohen., ne kete rast eshte vene re se reklamat kane pasoja  afatgjate  dhe afatshkurter .
Ne pasojen  afatshkurter,  produktet  nuk shiten  ndersa  tek  pasoja afatgjate mosbesimi shoqeror do te rritet. Njerezit e ndiejne qe jane duke  I shfrytezuar  edhe pse ata nuk e shpjegojne arsyen se pse ndodh kjo.
Shitesi meson te kete  kujdes nga reklamat, por nuk I perdor reklamat per te ndihmuar informacionin.

Nga të gjitha klasifikimeve të mundshme të reklamave ,  më themelore është klasifikimi në lidhje me  perfundimin fitim / jo-fitimprurëse , edhe nese reklama është pak a shumë për fitim :

Reklamat komerciale është koha për të reklamuar një treg të produktit (ose të paktën kompanisë që e prodhon atë ) . Kjo është forma më e përhapur e reklamave.

Reklamat sociale : është që të promovojë qëllime të rëndësishme shoqërore .

Reklamat Advokimi : që është për të promovuar një konsensus në lidhje me çështjet për të cilat ekziston një divergjencë e pikëpamjeve .

Reklamat publike :  është se i punësuar nga shteti ose nga ana e Administratës Publike ka për qëllim për të komunikuar informacion në lidhje me të drejtat dhe detyrat e shtetasve .

Propaganda është koha për të reklamuar një parti politike apo një ide politike..

Natyrisht ka shumë klasifikime të tjera , të cilat nuk janë domosdoshmërisht reciprokisht ekskluzive . Mund te  shkojme nga klasifikimet e shumë të përgjithshme , të tilla si ajo në lidhje me llojin e të mesme që përcjell e reklamë (radio , TV , filma , gazeta , revista , postera , Internet ) deri në klasifikimin në vend të veçanta të tilla si ato në lidhje me llojin objektiv ( dmth. , marrësi ) .

 Sipas Barker dhe Martinson kane krijuar nje system pyetjesh  qe kane marre emrin  testi VARES, te cilat I pergjigjen dhe duhet te gjithe producentet dhe krijuesut e reklamave  ne menyre qe te sigurojne etiken reale tek reklamat e tyre.
Ky test  parashton keto pyetje:

Elementi I pare eshte V per vertetesi . Pra shtrohet pyetja “A japin vertetesi reklamat ?”  Nese reklamat komunikojne vetem nje pjese te se vertetes apo eshte nje akt mashtrues?.

Elementi A per autenticitet. A eshte reklama autentike ? Ai tregon se jo vetem te besh te duhuren, por edhe ta besh me qendrimin e duhur. Pra a eshte sinqerisht I nevojshem ky product.?

Elementi R eshte respect. A e respekton reklama marresin ? Pra tregohet respect per personin qe do te marre mesazhin bindes. Ne keet moment edhe vete krijuesit pyesin veten a duhet te marr pergjegjesi.??

Elementi E eshte ekuitet. A ekziston ekuitet ndermjet derguesit dhe marresit?  Kjo kuptohet ne kete menyre nese marresi qe merr mesazhin  eshte ne te njejtin nivel me producentin. Reklamat qe  perdorin  dobesite e njerezve nuk do ta kalonin kete element te ketij testi.

Elementi I fundit S eshte shoqerisht . A eshte reklama shoqerisht e pergjegjshme ? Ky mendohet te jete elemnti me I veshtire I testit sepse krijuesit e reklamave kane detyrime ndaj grupit, klienteve  agjencive apo konsumatoreve etj.

VARES eshte nje test I veshtire  dhe dhenia e ketyre pergjigjeve te pyetjeve qe permban testi eshte e nevojshme per te bere nje reklame efikase dhe krijuese.  Ky test ndihmon ne faktin e thjeshte se producentet e reklamave I ruajne klientet e tyre  ndaj asaj qe kerkojne dhe qe te mos sjelle deme afatgjate.