Dukuritë psikopatologjike te adoleshentët

Dukuritë psikopatologjike te adoleshentët

Dukuritë psikopatologjike te adoleshentët kanë ekzistuar që në kohërat më të hershme, prej atëherë kur njeriu filloi të mendojë, dhe të veprojë sipas intuitës dhe logjikës së tij. Në kohërat tona ato janë bërë shumë aktuale dhe të shprehura në çdo shoqëri, si në sistemin e kaluar totalitar  (socializëm) , në kohën e tranzicionit,  por edhe  në demokraci të konsoliduar.

Për paraqitjen e këtyre dukurive te adoleshentët ka patur mendime të ndryshme dhe është diskutuar  shumë që nga koha  e antikitetit, në shtetet e lashta si: Egjiptin e vjetër, Kinën e vjetër, Babiloninë e vjetër, Asirinë e vjetër, Heladën e vjetër etj,. Mirëpo, idetë e para dhe pak a shumë, më të sistemuara mbi dukuritë psikopatologjike dhe shkaqet që çojnë në paraqitjen e tyre,  gjenden në punimet dhe traktet e filozofëve antik grekë.

Filozofi i njohur grek Platoni, i cili ka jetuar në vitet 426-347 p.e.s., në veprën e tij “Ligjet” kapitulli IX ka trajtuar çështjen e krimit dhe veçmas shkaqet që çojnë në paraqitjen e sjelljeve kriminale. Sipas Platonit, krimi kryhet për shkak të ndikimit të instiktit, të epsheve të pamposhtura, dhe shpirtit të sëmurë të kryerësve të veprave penale. Njohja e këtyre rrethanave të natyrës së brendshme ose psikologjike, sipas Platonit është e rëndësishme për pengimin e shfaqjes së sjelljeve kriminale. 

Filozofi tjetër antik grek Aristoteli, i kondideron  delikuencat dhe delikuentët si armiq për shoqërinë. Ai e shpreh mendimin e tij për faktorët, të cilët sipas tij janë të pranishëm në sistemin shoqëror, dhe atë varfërinë dhe pasurinë si faktor që çojnë në aktivitete delikuente. 

Në pereiudhën romake, sjelljeve deviante  u është kushtuar kujdes vetëm nga aspektit i ndëshkimitt.  Kështu në literaturën kriminologjike përmnden mendimet e filozofëve të njohur romak si: Ulpianës, Ciceronit, Senekës, etj. Te këta filozof, vërehen idetë e para për angazhimin e vënies së propocionalitetit në mes peshës së krimit dhe ashpërisë së dënimit. Pra, vërehen kërkesa për përshtatjen e dënimit me peshën e krimit. 

Periudha e mesjetës është periudha më e errët sa i përket definimit të faktorëve dhe shkaqeve që çonin në paraqitjen e dukurive psikopatologjike te adoleshentët. E gjithë kjo i atribuohet asaj se kisha e krishterë (më vonë katolike dhe orthodokse) u shpalli herezi të gjithë veprimtarisë të antikitetit dhe ndaloi me forcë mendimin që i kundërvihej  botëkuptimit fetar. Kështu, kisha vlersonte se deliktet e kryera nga adoleshentët janë pasojë e shpirtit të djallit që mishërohet tek personat e sëmurë mentalisht.

Një ndër mendimtarët  që pikpamjet e veta teologjike dhe filozofike i ka shprehur  hapur, ishte Shën Augustini. Ai në veprën e tij “Mbi shtetin hyjnor” (De civitata Dei) shprehet në këtë mënyrë “krimi është mëkat i madh dhe shkelje e rregullave hyjnore, prandaj dënimi është i domosdoshëm dhe qëllimi i tij është të shpaguhet krimi dhe të lahen mëkatet që janë bërë”. Ai insistonte që ndaj kryerësit mos ndërmerren dënime të ashpra, por të shikohet mundësia që atij t`i mundësohet pendimi për veprën e kryer (pra rehabilitimi i tij në shoqëri). 

Trajtimi i vërtetë  shkencor i dukurive psikopatologjike filloi gjatë epokës së humanizimit dhe renesansës, duke u bazuar në entimologjinë e shfaqjes së këtyre dukurive. 

Kështu u paraqit e ashtuquajtura “Shkolla e Lionit”. Sipas përfaqësuesve të saj,  sjelljet deviante si dukuri shoqërore janë pasojë e kushteve shoqërore dhe këto devijime mund të sajohen me reforma shoqërore. Leturno shkruante se: “krimineli i lindur nuk do të paraqitej nëse shoqëria nuk e krijonte atë”, kurse Prins në veprat e tij shkruante: “kriminaliteti rrjedh nga vetë natyra e njeriut si e tillë”.

Cesare Bekari mendonte se shkaqet e krimit duhet kërkuar në mjedisin shoqëror dhe ato kanë të bëjnë me rrethanat shoqërore ekonomike dhe familjare. Për sa i përket dënimit dhe aplikimit të tij ai insiston që dëimi të jetë human. Ai ishte kategorik në atë, se torturat dhe dënimet e rënda në shoqërinë ku jetonte nuk duhet të aplikohen.

Zimer fliste për dialektikën shoqërore dhe konfliktet. Sipas tij konfliktet, përplasjet janë pasojë e asaj se personi ndjehet i huaj dhe mundohet që të intergrohet në një rreth social.

Mendime dhe teori të shumta janë dhënë gjatë dy shekujve të fundit të mileniumit të kaluar nga filozof, sociolog, psikolog, jurist të shquar, por duke marrë parasysh se shoqëria njerëzore gjithnjë është në një lëvizje periodike dhe permanente, në epoka të ndryshme teoritë dhe mendimet tejkalohen  nga të tjera mendime e teori që i përshtaten realitetit objektiv, pra shoqërisë dhe epokës aktuale.

Sjellja, si pjesë përbërëse e jetës njerëzore është fenomen me përmbajtje dhe specifika të veçanta. Ajo është tepër e rëndësishme, pasi përmes saj reflektohen vlerat njerëzore të individit, dhe  raporti me individët tjerë në një shoqëri.

Sjellja është “lloj i aktiviteti social i njeriut (apo grupit), nëpërmjet të cilës shprehet pandërprerë raporti ndaj vetes, ndaj njerëzve dhe ndaj realitetit”. Nëpërmjet sjelljes realizohet ndërveprimi midis individëve të veçantë, si dhe midis individëve dhe ambientit rrethues (social apo biologjik).

Duke marrë parasysh se paraqitja e sjelljeve deviante (dukurive psikopatologjike), paraqet një mori veprimesh  në shoqëri, është shumë e vështirë të jepet një definicion konkret, e cila me sukses do ta zbërthente  këtë fenomen, prandaj në literaturën terminologjike shpesh dukuritë psikopatologjike i identifikojnë si: delikuencë e adoleshentëve, kriminalitet i adoleshentëve, sjellje të pahijshme etj. 

Меgjithate termi “dukuri psikopatologjike”  është shumë më i gjerë dhe nuk identifikohet vetëm si delikuencë e adoleshentëve, kriminalitet i adoleshentëve, sjellje e pahijshme, etj.

Kriminaliteti apo sjelljet kriminale janë pjesë të delikfentizimit dhe konsistojnë në dukuritë – fenomenet më negative të shoqërisë, të cilat janë paraparë edhe me ligj special dhe kundër të cilave edhe shoqëria reagon mjaft ashpër duke paraparë sanksione.

Delikuentizmi definohet si tërësi e sjelljeve të cilat nuk kanë të bëjnë me normat e përcaktuara dhe të paanueshme të sjelljes, të cilat sanksionohen me dënim me bazë juridike. 

Fjala “Devijim” rrjedh nga fjala latine “deviare”, pra, de- shmangie dhe via-rrugë. Pra, në psikologji  ky term vihet në përdorim për të përshkruar shmangiet nga sjellja normale dhe nga marrëdhëniet e pranuara në shoqëri.

Pra në bazë të etimologjisë së fjalës devijim mund të japim një definicion për sjelljet deviante. “Sjellja devijuese është ajo, e cila karakterizohet me shkeljen e rregullave morale apo ligjore të shoqërisë nga ana e personit (individit)”. 

Devijimet në formimin personal zakonisht interpretohen si pasojë e procesit të retardimit social të idividit. Ato paraqiten si rezultat i çrregullimeve të aftësive personale për adaptim dhe për realizim individual në jetën shoqërore.

Një ndër karakteristikat e shoqërisë moderne është prirja e saj t’i gjykojë rreptësisht paraqitjet e sjelljeve devijuese,  dhe të etiketojë  individin adoleshent – ose i moshës madhore me kategori dhe cilësi nga më negativet dhe më ofendueset për to.

Në shumë raste faktori shoqëror “deklasifikon” individin adoleshent, për shkak të pabarazisë  së  kualifikimit edukativ apo kulturor të tij, për shkak të statusit të ulët financiar etj. Në raste të tilla, kur individi është i dënuar të qëndrojë statik, kur ai nuk mund të realizojë veten në mënyrë  të  përshtatshme nga pikpamja e shoqërisë moderne, ai zgjedh modele alternative të sjelljes, që i mundësojnë të ndihet i rëndësishëm, i vetrealizuar. Sjelljet e tilla deviante më të shpeshta janë: dhuna, alkoolizimi, narkomania, prostitucioni, vjedhja, bixhozi, etj. Ato sjellje janë në kundërshtim të hapur me normat, vlerat dhe kulturën e shoqërisë dhe prandaj paraqesin rrezik  jo vetëm për individin adoleshent, por edhe për rrethin social ku jeton.

Sipas Qesaro Lombrozës (përfaqësues i  teorisë antropologjike) në pjesë të ndryshme të trupit të njeriut janë të vendosur disa qendra që përcaktojnë në mënyrë biologjike veprimet dhe sjelljet tyre. Shpeshherë këto qendra, për shkak të anomalive dhe çrregullimeve të caktuara ndikojnë në sjellje dhe veprime antishoqërore dhe kriminale të disa individëve adoleshent.

Sipas teoricientit gjerman Ëolf Mindendorf delikuenca e adoleshentëve paraqet sjellje të adoleshentëve, të cilat rrethi social nuk i pranon, si dhe sjelljt që çojnë në reagimin e forcës së shtetit.

Nga e gjithë ajo që u tha më lart, mund të konstatojmë se për sjelljet deviante të adoleshentëve nëpërgjithësi mund të ketë një “lum” definicionesh, pasi vetë koncepti “sjellje devijante” është një oqean i tërë ku lundrojnë një mori dukurishë që në thelb janë në kundërshtim me normat ligjore e morale të shoqërisë. Pra, sjelljet devijante janë të gjithë ato sjellje që janë të rrezikshme për rrethin social e kjo e përcakton edhe vlersimin negativ të saj. 

Akti devijues interpretohet  si akt i cili realizohet në situatë negative dhe i cili u nënshtrohet pseudonormave, pseudoidealeve, pseudoorjentimeve, pseudosynimeve.

FAKTORËT QË NDIKOJNË NË PARAQITJEN E DUKURIVE PSIKOPATOLOGJIKE TE ADOLESHENTËT

Një ndër arsyet e këtij studimi është edhe gjetja dhe përcaktimi i qartë i faktorëve që ndikojnë në paraqitjen e dukurive psikopatologjike te adoleshentët.

Adoleshenca është quajtur moshë “Krize”, “Konfliktesh” e “Frustacioni”. Problemet dhe dukuritë që shfaqen në adoleshencë kanë natyrë të ndërlikuar, ku ndërrthuren e integrohen aspektet fizike e fiziologjike të moshës së adoleshentëve. Siç thotë edhe psikologu i njohur, Rene Zazzo, fillimi i progresit të psikologjisë fëminore qëndron në integrimin e saj me psikologjinë sociale. 

Duke u nisur nga kjo që thamë, disa nga faktorët bazë që shkaktojnë paraqitjen e dukurive psikopatologjike te adoleshentët janë: familja, gjendja ekonomike e saj, shoqëria, ambienti shkollor, rrethi social, zhvillimi psikologjik, mediumet, etj.

Në një farë mënyre individi apo grupi shoqëror që kanë hyrë brenda kësaj dinamike adoptojnë një farë qendrimi dhe sjelljeje autiste dhe tautologjike.  Ata në komunikim nuk dialogojnë me tjetrin, por sikur flasin vetëm me veten e tyre dhe humbasin kështu atë që psikoterapistët e quajnë aftësi vetëkorrigjuese. Si të thuash, ata mbyllen brenda vetes dhe humbasin lidhjet me realitetin e jashtëm.

 Në këtë mënyrë pësojnë edhe disfata të rënda, sepse nuk janë në gjendje ta korrigjojnë informacionin që e kuptojnë sipas mënyrës së tyre dhe sjelljes së tyre të përditshme. Brenda kësaj hamullie sjelljesh lindin edhe personalitetet paranik, të cilët dëshërojnë patjetër që gjithkund të përfillet fjala e tyre. Ata nuk marrin parasysh asnjë mendim tjetër alternativ në diskutimin shoqëror, kërkojnë me çdo kusht t'iu imponohen të tjerëve dhe të urdhërojnë në mënyrë autoritare si në familje, shkollë, rreth familjar, shoqëri etj., Sapo has një kundërshtim sado të vogël, një individ adoleshent që ka problem psikopatologjike ka prirjen për t'u nxehur, grindur, konfliktuar, krijuar tensione, etj. Mbi të gjitha, përpara një realiteti që nuk «i bindet », ai nuk ndryshon veten për t'u adoptuar me këtë realitet, por mund të ndodhë të jetë edhe i dhunshëm  me qëllim që  me forcë  bindjet dhe qendrimet e tij mbi botën të dëshmojnë se ka të drejtë.

Sipas Frojdit, faktorët themelor që formojnë personalitet të paaftë ( me sjellje deviante), për organizim normal të jetës janë: “Traumat në fëmijëri, polarizimi i fortë emocional në simpatitë ndaj prindërve, disiplina e ashpër e prindërve, qëndrimet negative të prindërve ndaj jetës familjare dhe dashurisë, familja e shkatërruar në fëmijërinë e parë etj.” Domethënë, marrëdhëniet e çregulluara familjare janë një ndër faktorët kyq të paraqitjes së këtyre sjelljeve. 

PËRFUNDIM

Dukuritë psikopatologjike te adoleshentët, si dukuri e posaçme negative, sot paraqesin një problem të gjithmbarshëm shoqëror, me të cilin ndeshen të gjitha vendet e botës. Sot, në botë gati se nuk ka vend i cili nuk është i preokupuar me problemin e psikopatologjisë edhe përkundër preventivës së forcuar nga ana e shoqërisë, evidencat statistikore tregojnë rritje të sjelljeve delikuente të të miturve. Problematika e sjelljeve devijante ka qenë dhe është aktuale pothuajse në tërë vendbanimet të Republikës së Maqedonisë.

Parandalimi i sjelljeve devijante të adoleshentëve, ka rëndësi të madhe pasi që parandalimi i sjellljeve të tilla sot, do të thotë stop kriminalitetit të të rinjëve nesër, pra stop recidivizmit.

Karakteristikë themelore e delikuencës së të miturve në shoqëritë bashkëkohore është ajo se gjendet në rritje të përhershme dhe se manifestohet me forma të ndryshme që janë mjaft të rrezikshme. Meqë delikuenca e adoleshentëve është kategori e posaçme dhe i mituri kategori e veçantë e kryerësit, kjo ka ndikim të caktuar edhe në pozitën penalo-juridike të të miturit si kryerës i veprës penale.

Dukuria e delikuencës së të miturve duhet të përcillet rregullisht me qëllim të gjetjes së rrugëve për pengimin dhe luftimin e kësaj dukurie negative dhe shumë të rrezikshme, të bëhen kërkime të mëtejshme në bazë të të cilave do të bëhej e mundshme mbështetja e aksioneve më adekuate të shoqërisë.

Adoleshentët delikuent nuk duhet të vështrohen vetëm si kriminel, sado që sjellja e tyre të jetë e rrezikshme në pikëpamje shoqërore, por ata duhet të trajtohen në mënyrë të drejtë nga shoqëria, ngase qëllimi i sanksionit penal nuk është hakmarrja ndaj tyre, por risocializimi, riedukimi dhe riintegrimi i tyre në shoqëri.

Gjithashtu, me rëndësi të posaçme për luftimin e kësaj dukurie shumë të rrezikshme shoqërore është edhe ngritja e nivelit profesional nëpër qendrat për vendosje të të miturve. Gjithsesi se është detyrë e shoqërisë që të formojë qendra pranuese për trajtim sa më të suksesshëm të të miturve. Trajtimi jo i përshtashëm nëpër ente edukativo-përmirësuese dhe nëpër ente tjera ku bëhet riedukimi i personave të mitur që shpesh është shkak i përsëritjes së delikuencës së të miturve.

Qendrat për punë sociale duhet sforcuar me një numër sa më të madh kuadrosh profesionale nga fusha e delikuencës së të miturve.

Rol të rëndësishëm në luftimin e delikuencës së të miturve duhet të luajë edhe legjislacioni penal si dhe shkenca juridiko-penale e veçanërisht kriminologjia.

Mbajtja e leksioneve, seminareve si dhe organizimi i debateve nëpër shkolla, por edhe nëpër entet edukativo-përmirësuese do të ndihmojë në zvogëlimin e sjelljeve delikuente te të miturit.

Në këtë punim është theksuar se në paraqitjen e delikuencës së të miturve ndikojnë shumë faktorë të drejtëpërdrejtë, kurse si më të theksuar janë: faktorët social, kulturor, ekonomik, sociopatologjik, etj.

Punimi vë në pah se të miturit janë faktorë shumë të rëndësishëm në jetën shoqërore të çdo bashkësie shoqërore pa marrë parasysh formën e organizimit të saj. Ajo është e pranishme kudo sikurse në vendet e zhvilluara edhe në ato më pak të zhvilluara. Gjithashtu, ajo është e pranishme sikurse në mjediset urbane poashtu edhe në ato rurale.

-Përcaktimi i distiknimit të karaktereve psikosociale dhe psikopatologjike në mes adoleshentëve të prirur për sjellje devijante

-Përcaktimi i distribuimit të llojit të sjelljes devijante në periudhën e adoleshencës së herëshme dhe të vonshme 

-Përcaktimi i karakteristikave themelore socio-demografike të adoleshentëve, të prirur për sjellje devijante,

Dukurisë së devijimit tek adoleshentët duhet t’i kushtohet kujdes i madh në radhë të parë jo vetëm për arsye të rritjes së saj, por edhe për arsye të paraqitjes së formave më të reja të saj si dhe shkaqeve të paraqitjes së  kësaj dukurie shumë të rrezikshme shoqërore.

Jam e mendimit se preventivat nga ana e qeverisë, familjes dhe procesit mësimor duhet të jenë në kohë të duhur  dhe të krijohen strategjitë të tilla që adoleshentët mos bien ose mos jenë viktimë të sjelljeve të tilla devijante  si nga pushteti qëndror, poashtu edhe nga shoqëria civile. Brengos fakti që dita - ditës sjelljet e tilla devijante janë në rritje të sipërme dhe duhet hulumtuar faktorët që ndikojnë në përhapjen e tyre, por sipas mendimit temë kjo grupmoshe  ballafaqohet me mosbesimin ndaj perspektivës së tyre në shoqërinë në të cilën jetojnë, dhe shpesh duke mos gjetur alternativë për një të ardhme më të mirë janë grup më i kapshëm për të rënë në ndikim të grupeve krimogjene dhe bëhen viktimë të tyre.

R. e Maqedonisë edhe pse e ka ratifikuar konvektën mbi të drejtat e fëmijëve, por në praktikë shumë pak zbatohet kjo konvektë dhe ligjet që kanë të bëjnë me liritë dhe të drejtat e adoleshentëve.

Nga i tërë ky punim dëshiroj të dërgojë një mesazh: Duhet bërë ç’mos nga ana e pushtetit qëndror, shoqërisë civile dhe aktorëve të ndryshëm siç janë: familja, arsimtarët, ndryshimi i mënyrës së arsimimit dhe edukimit me qëllim që të parandalohet kjo dukuri, sepse fundja të rinjtë janë ardhmëria e një shteti ose e një shoqërie të shëdoshë.