John Rawls. Teoria e drejtësisë; Liberalizmi politik

Tema: John Rawls. Teoria e drejtësisë; Liberalizmi politik

Një nga mendimtarët më të mëdhenj në traditën e filozofisë politike liberale.

John Bordley Rawls (21 shkurt 1921 - 24 nëntor 2002)

Ishte një filozof amerikan dhe një figurë udhëheqëse në filozofinë
morale dhe politike. Vepra e tij më e madhe ”Teoria e Drejtësisë” (1971), u quajt "puna më e rëndësishme në filozofinë morale që nga fundi i Luftës së Dytë Botërore,"  dhe tani konsiderohet si "një nga tekstet fillore në filozofinë politike ".

Vepra e tij në filozofinë politike, i quajtur Raëlsianism, e merr si pikënisje argumentin se" parimet më të arsyeshme të drejtësisë janë se të gjithë duhet të bien dakord për të pranuar një pozicion të drejtë.

Rawls punon mbi një numër të eksperimenteve të menduar duke përfshirë edhe vellon e famshme të injorancës, për të përcaktuar se çfarë e përbën një marrëveshje të drejtë, në të cilin "të gjithë janë të paanshme dhe të barabartë", në mënyrë që të përcaktojë parimet e drejtësisë sociale.

Rawls ka lindur në Baltimore, po aty ai ndoqi shkollën për një kohë të shkurtër para se të transferohet në Kent School, një shkollë përgatitore peshkopate në Connecticut. Pas diplomimit në vitin 1939, Rawls ndoqi Universitetin Princeton. Gjatë dy vjeteve të fundit në Princeton ai studioi me detaje teologjinë dhe doktrinave të saj. Në vitin 1943, ai përfundoi  diplomën e Arteve dhe menjëherë u rekrutua në ushtri. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Raëls shërbeu si këmbësor në Paqësor, ku vizitoi, Filipinet, dhe Japoninënë, ku dhe dëshmoi pasojat e bombardimit të Hiroshimës.

Pas kësaj përvoje, Rawls hodhi poshtë një ofertë për t'u bërë një oficer dhe e la ushtrinë per një kompani private në vitin 1946. Menjëherë pas kësaj, ai u kthye në Princeton për të ndjekur një doktoraturë në filozofi morale.

TEORIA E DREJTËSISË

Sipas Rawls, ashtu si e vërteta është virtyti i parë i sistemeve të mendimit, drejtësia, duhet të jetë në fushën e institucioneve sociale, një vlerë supreme, prej së cilës duhet të rrjedhin të gjitha vlerat e tjera.

Drejtësia është virtyti i parë i institucioneve sociale ashtu si e vërteta është virtyti i parë i sistemeve të mendimit. Sado elegante dhe e përkryer të jetë një teori, nëse nuk është e vërtetë ajo duhet rishikuar; po ashtu, sado të efektshme dhe të mirëorganizuara të jenë institucionet dhe ligjet, nëse janë të padrejta ato duhet të reformohen ose të hiqen. Mbizotërimi i drejtësisë bazohet tek padhunueshmëria e personit, i cili nuk mund të pranojë që t'i kufizohet (sadopak) liria e tij në emër të përmirësimit të mirëqenies së të tjerëve.

Pra barazia e të drejtave dhe e lirive është një parim i paprekshëm mbi të cilin duhet të bazohet një shoqëri e drejtë. Duke qenë virtyti i parë i sjelljes njerëzore, drejtësia nuk mund të pranojë asnjë kompromis.

Por sipas Raëls, në një kuptim tjetër drejtësia duhet kuptuar  a priori.

Drejtësia duhet përcaktuar në mënyre të pavarur. Ajo nuk mund të nxirret nga konceptet e ndryshme të së mirës që ekzistojnë në shoqëri, sepse kësisoj do të kishte të njëjtat shkallë pasigurie që kanë këto koncepte. Ai mendon se aftësia që ka personi për të zgjedhur qëllimet e tij është shumë më e rëndësishme se vetë zgjedhja e këtyre qëllimeve.

Unifikimi i qëllimeve të ndryshme që ndjekin individët mund të sigurohet vetëm nëpërmjet ekzistencës së një uni i cili nuk mund të kuptohet si një shtojcë e thjeshtë e këtyre qëllimeve. Ky un duhet që të mund të përcaktohet pavarësisht prej këtyre qëllimeve, përndryshe qëllimet e ndjekura nga subjekti do të duhej të konsideroheshin si kur të ishin përbërëse të tij.

Atëherë nuk do të ekzistonte asnjë distancë konceptuale midis subjektit dhe qëllimeve që ai ndjek. Mirëpo teoria e subjektit është e mundur vetëm nëse nuk ngatërrohet subjekti me atributet që ai ka.

Rawls do të kërkojë të vendosë unin, subjektin moral dhe "teorinë e drejtësisë si paanshmëri" mbi disa parime drejtësie që të kenë prioritet absolut. Objekti i drejtësisë ështe ajo që Rawls e quan "struktura bazë" e cila grumbullon institucionet sociale më të rëndësishme, Kushtetutën dhe strukturat ekonomike kryesore si dhe "mënyrën sipas së cilës ato i shpërndajnë të drejtat dhe detyrat themelore dhe përcaktojnë shpërndarjen e përfitimeve që nxirren nga kooperimi social“.

Në gjirin e kësaj strukture bazë njerëzit zënë pozicione shoqërore të ndryshme që u japin atyre perspektiva të ndryshme në jetë, duke i vendosur në pozicione pabarazie. 

Drejtësia duhet zbatuar pikërisht për të korrigjuar këto pabarazi dhe për këtë ajo duhet të japë një kriter që të lejojë vlerësimin e mënyrës së shpërndarjes së pasurive në "strukturën bazë". Kur arrin në këtë pikë Raëls ndjek një përcapje teorike prej kontraktualisti.

Qëllimi im është që të paraqes një konceptim të drejtësisë i cili duhet ta përgjithësojë dhe ta shpjerë në një nivel më të lartë abstragimi teorinë e mirënjohur të kontratës sociale që e gjejmë tek Loku, Rusoi dhe Kanti. Në këtë rast kontrata i përgjigjet një objektivi të ndryshëm nga ai që ndiqnin kontraktualistët e tjerë para Rawls-it.

Përdorimi i saj nuk ka për qëllim që të nxjerrë në dritë një tip të ligjshëm organizimi politik, por që të përcaktojë parimet e drejtësisë, d.m.th. të identifikojë rregullat që persona të lirë dhe racionalë, "të vendosur në një pozicion fillestar barazie", do të zgjidhnin për të formuar shoqatën e tyre

Në perspektivën Rawls-iane, mund të konsiderohet se "pozicioni fillestar", i korrespondon gjendjes natyrore të teorisë klasike (vecanërisht të Lokut dhe Rusoit).

Pozicioni fillestar prej të cilit niset Raëls për të organizuar shtjellimin e tij, "është një gjendje e kulluar hipotetike qe percaktohet per te  cuar ne nje fare koncepti te drejtesia". Madje ky pozicion nenkupton qe percaktimi i parimeve te drejtesise te behet prapa asaj qe Raëls e quan "vello e mosdijes" për të shmangur kësisoj "parazitimin" e zgjedhjeve të bëra nga disa njerëz, në varësi të situatave të tyre të pabarabarta. Në një mënyrë ose në një tjetër ne duhet të zhvlerësojmë efektet rastësore që i kundërvenë njerëzit ndaj njëri-tjetrit, duke i shtyrë në ngasje për të përdorur rrethanat sociale dhe natyrore në të mirë të tyre.

Ata nuk e dinë se si mundësitë e ndryshme do të prekin rastin e tyre të vecantë dhe janë të detyruar të gjykojnë për parimet vetëm mbi bazën e konsideratave të përgjithshme. Pra secili injoron vendin e vet në shoqëri, injoron konceptin e tij për të mirën e deri tek tiparet e vecanta të psikologjisë së tij: refuzimin e riskut, prirjen për pesimizëm ose optimizëm.

Përkundrazi, konsiderohet si e mirëqënë se secili ka një njohje të përgjithshme të shoqërisë njerëzore, gjë që nënkupton se secili mund të kuptoje parimet e teorisë ekonomike dhe cështjet politike (ashtu si dhe tek Rusoi, qytetari duhet të kuptojë racionalisht fushën politike ku ndërhyn vullneti i përgjithshëm). Në një mënyrë më globale, "partnerët i njohin faktet e përgjithshme që kanë të bëjnë me zgjidhjen e parimeve të drejtësisë".

Pasi fiksohen paraprakisht këto premisa, Rawls pohon se "partnerët" që ngarkohen me vendosjen e parimeve të drejtësisë, që paramendohet se të gjithë janë racionale dhe të vendosur në të njejtën situatë, do të binden nga i njëjti argumentim dhe askush nuk do të tentojë të hartojë parime prej të cilave do të përfitonte vetë.

Megjithatë duhet të saktësojmë dicka për racionalitetin e sjelljes së tyre: individet janë "të cinteresuar në mënyrë të ndërsjelltë” d.m.th. se janë indiferentë ndaj interesave të të tjerëve.

Ndonëse Rawls pohon se do të krijojë një teori të kontratës e cila sic shprehet ai, duhet të përmbajë "një zgjidhje në këmbim të mendimit utilitarist", ai nuk mund t'i shpëtojë mospranimit të argumentuar të këtij të fundit. Në një pamje të parë utilitarizmi ofron një tip arsyetimi komod që lejon të vlerësohen sjelljet e individeëve në shoqëri.

Për një njeri që dëshiron të arrijë objektivat e veta, është dicka racionale që të veprojë sipas një rregulli të thjeshtë i cili lejon të krahasohen kostot dhe avantazhet e veprimit të tij dhe a priori do të ishte e pakuptueshme se përse të mos bënte të njëjtën përcapje edhe shoqëria për problemet e saj. Ashtu si mirëqenia e një personi nënkupton një sërë kenaqësish të provuara në caste të ndryshme të jetës të cilat përbëjnë ekzistencën e tij individuale, ashtu edhe mirëqenia e shoqërisë nënkupton kënaqjen e sistemeve të dëshirave të individëve të shumtë që bëjnë pjesë në të.

Përderisa në rastin e një individi qëndron parimi i rritjes së mirëqenies së tij, edhe në rastin e shoqërisë do të qëndrojë parimi i rritjes së mirëqenies së grupit. Kështu, e parë nga një pikëpamje utilitariste, një shoqëri është e organizuar në mënyrë korrekte kur funksionimi i saj rrit në maksimum "numrin global të kënaqësive".

Një konceptim i tillë duket të paraqesë aq më teper interes sa më shumë ai lejon të mos përfillen problemet delikate, ngaqë nuk merr në konsideratë shpërndarjen e kënaqësive midis individëve, por vetëm rritjen globale të tyre. Në këtë rast janë të pranueshme në pikëpamje sociale fitimet e atyre që kompensojnë humbjet e të tjerëve.

Pa dyshim që për një rritje maksimale identike, logjikisht utilitaristi do të parapelqente shpërndarjen më të barabartë, por nëse kjo lloj shpërndarjeje do të conte në një rritje më të dobët, atëherë do të kishim të bënim me një rast tjetër. Rawls e pranon se historikisht utilitaristet kanë qenë mbrojtësit e lirive individuale, por në atë masë që ata i trajtojnë "të gjitha sistemet e dëshirave si një sistem të vetëm", është e mundshme që në rrafshin teorik të jenë të shtrënguar të sakrifikojnë liritë individuale (të paktën pjesërisht) "për hir të interesave të shoqërisë".

Mirëpo kjo është e papranueshme sepse cdo anëtar i shoqërisë zotëron "një padhunueshmëri të bazuar tek drejtësia", e cila ndalon që individit t'i cënohet sadopak liria për të rritur rendimentin social, sic ndalon gjithashtu që të cënohen kënaqësitë e individit për të rritur masën globale të kënaqësive të kolektivit.

Utilitarizmi i paraqitur në këtë mënyrë duket se i kundërvihet me themel "teorisë se drejtësisë si paanshmëri", prandaj duke e lënë mënjanë utilitarizmin, Raëls mund të vendosë në një rend serial "parimin e lirisë së barabartë për të gjithë" përpara cdo rregulli tjetër.

Këto kundërvënie midis teorisë së drejtësisë si paanshmëri dhe utilitarizmit klasik nënkuptojnë se ka një dallim midis koncepteve të shoqërisë tek të cilat ato mbështeten.

Në rastin e parë ne paraqesim një shoqëri të mirëorganizuar si një sistem kooperimi që synon përfitimin e ndërsjellë, një shoqëri të qeverisur nga ca parime që do të përcaktoheshin nga persona të vendosur në një situate fillestare paanshmërie.

Në rastin e dytë ne e paraqesim shoqërinë si një administrim të efektshëm të burimeve sociale, i cili synon të rrisë në maksimum plotësimin e sistemit të dëshirave, të ndërtuar nga spektatori i paanshëm mbi bazën e larmisë së sistemeve individuale që merren si bazë të dhënash. Rawls i kundërvihet jo vetëm utilitarizmit, por edhe intuitizmit sipas të cilit drejtësia mbështetet mbi një shumicë parimesh, që duhen ekuilibruar mes tyre, por pa vendosur kritere të cilat të lejojnë që të bëhen zgjedhje duke u nisur nga një nivel abstraksioni.

Sipas intuitizmit, asnjë rregull përparësie nuk mund të vendoset midis shumë parimeve konkurruese; vetëm intuita mund të vendosë një ekuiliber.

Ndonëse konsideron se kjo teori në vetvete nuk ka asgjë iracionale, Raëls mendon se është e pamundur që gjykimet tona mbi drejtësinë sociale të rrjedhin tërësisht nga parime etike evidente dhe ndonëse e pranon se një konceptim i së drejtës, cilido qoftë ai, nuk mund të shmangë totalisht intuitën, Raëls e sheh si të pamundur që të mbështetesh mbi intuitën për të vendosur racionalisht disa ekuilibre lidhur me kriteret etike konkurrente

Për t'ia arritur kësaj, Rawls:

Së pari kërkon mbështetje tek ato që ai i quan "gjykime të peshuara mirë", duke quajtur si të tilla ato gjykime "që ne formulojmë në rrethana të favorshme për ushtrimin e shqisës së drejtësisë".

Kjo supozon që personi që i bën këto gjykime duhet të ketë aftësinë dhe vullnetin për të arritur në një vendim korrekt.

Së dyti Rawls kërkon mbështetje tek "nocioni i ekuilibrit të menduar mirë", i cili arrihet kur një person i aftë për "gjykime të peshuara mirë", e përcakton këtë ekuilibër duke u nisur nga "përshkrimet e mundshme" të cilave mund t'i referohet në mënyrë të arsyeshme gjykimi i tij.

Të vendosur tashmë në pozicionin fillestar dhe prapa "një perdeje mosdije", d.m.th. duke injoruar gjithcka nga pozita e tyre në shoqëri, njerëzit do të përkrahin këto dy parime:

Së pari: cdo person duhet të ketë të drejtë të barabartë me të tjerët në sistemin më të hapur të lirive bazë dhe ky sistem duhet të jetë kompatibël me sistemin e personave të tjerë.

Së dyti: pabarazitë sociale dhe ekonomike duhet të organizohen në mënyrë të tillë që, njëherazi,

a) të mund të pritet që prej tyre të përfitojnë të gjithë në mënyrë të arsyeshme dhe

b) ato të lidhen me pozita dhe me funksione të hapura për të gjithë

Nënvizon rëndësinë e mësimit moral, vecanërisht të moralit të grupit, Raëls e njëjtëson atë "me një njohje të kritereve të drejtësisë".

Në këtë mënyrë, qytetarët kërkojnë vetvetiu një ekuilibër të arsyeshëm në rast konfliktesh.

Forcimi i idealit të kooperimit në gjirin e Shtetit-komb e shtyn Raëls-in të mendojë se me kalimin e kohës do të rriten forcat që ndihmojnë stabilitetin e shoqërisë. Nëse lidhjet afektive bëhen më të ngushta (mbase e ka fjalën për ndjenjën kombëtare), atëherë ndjesia që kanë njerëzit për drejtësinë do të bëhet më e mprehtë "për shkak të preokupimit më të madh të atyre që përfitojnë nga institucionet e drejta".

Anasjelltas, individët që do të kenë një ndjenjë drejtësie më të mprehtë, do të përmbushin më mirë detyrimet e tyre "gjë që do të ngjallë tek ata ndjenja më të forta miqësie dhe besimi".

Kritikat që iu bënë teorisë së drejtësisë ishin të shumta. Ato erdhën nga horizonte të ndryshme: nga kampi i "ithtareve te lirise" dhe posacerisht nga Robert Nozick, por edhe nga kampi i "ithtarëve të bashkësisë" vecanërisht nga Michael Sandel, Charles Taylor dhe Michael Ëalser.

Këtu nuk do të merremi me të gjitha kritikat që këta autorë i bëjnë Raëls-it, por vetëm do të nënvizojmë mangësitë kryesore qe ata besojnë se gjejnë në teorinë e tij. Ashtu si dhe Rawls, Nozick ndjek një përqasje deontologjike dhe e quan të nevojshme që ta përcaktojë të drejtën përpara dhe pavarësisht së mirës.

Por ai i quan kontradiktore të dyja parimet e drejtësisë që dalin nga kjo.

Tek vepra Teoria e drejtësisë edhe tek vepra Liberalizmi politik koncepti politik zbatohet ndaj "strukturës bazë" të shoqërisë, d.m.th. ndaj institucioneve politike, ekonomike e sociale të saj. Kjo strukturë bazë konsiderohet si e mbyllur, gjë që përbën një abstraksion të ndjeshëm (këtë e pranon edhe vetë Rawls-i). Konceptimi politik paraqitet si një "pozicion i pavarur" që s'ka të bëjë me doktrinat tolerante, ndonëse, si pasojë e konsensusit me ballafaqim, ai mund të jetë rrjedhojë e tyre.

Përmbajtja e këtij konceptimi politik lidhet me disa ide themelore të kulturës politike të një shoqërie demokratike, ide të cilat nënkuptohen. Midis këtyre ideve themelore, ajo që e konsideron shoqërinë si një sistem të paanshëm kooperimi, zhvillohet paralelisht me dy ide të tjera kryesore: idenë e pranimit të qytetarëve si persona të lirë e të barabartë dhe idenë e shoqërisë së mirëorganizuar, që identifikohet me një shoqëri të qeverisur nga "një konceptim politik i drejtësisë". Kështu kooperimi paraqet tri karakteristika: ai kuadrohet nga procedura publike të pranuara prej atyre që kooperojnë; ai përfshin nocionin e paanshmërisë dhe pra pranohet nga secili; ai kërkon me ngulm idenë e "avantazhit ose të së mirës racionale të cdo pjesëmarrësi" dhe këtu rigjejmë idenë e shprehur tashmë nga Raëls në veprën Teoria e drejtësisë me formulimin e parimit të ndryshimit.

Në këtë vepër Rawls vërejti me të drejtë se disa doktrina që janë të papajtueshme me njëra-tjetrën mund të bashkëveprojnë për të lejuar vendosjen e një organizimi politik liberal të lidhur ngushtë me të Drejtat e njeriut; por ai e ngriti vetëm përciptazi cështjen, se në këtë tip shoqërie ekzistojnë edhe doktrina të paarsyeshme gjithnjë e më armiqësore ndaj liberalizmit dhe këtë mbase e bëri për të shmangur përballjen me vështirësi të mëdha.

Në të vërtetë Rawls pohon se shoqëria liberale e ka të nevojshme pranimin e këtyre doktrinave përderisa ato nuk e kërcenojnë atë. Ai pranon gjithashtu se, duke nisur nga casti kur ky kërcenim ekziston, shoqëria duhet të mbrohet dhe kjo mesa duket duhet bërë me mjete që janë të huaja për logjikat e saj, përderisa mjetet e tjera nuk kanë mjaftuar për t'i sprapsur këto doktrina të paarsyeshme. Kjo do të thotë të pranosh se, nëse si rregull i përgjithshëm shoqeria liberale është në gjendje të ruajë një ekuilibër pak a shumë të qëndrueshëm, përsëri ky ekuilibër paraqitet i thyeshëm. Në konflikt me fanatizmat  vecanërisht me fanatizmat  fetare, kur ndodhet përballë një konfrontimi, shoqëria shkon drejt humbjes së shpirtit të saj. Kjo në thelb kuptohej edhe nga një vëzhgim i sipërfaqshëm, por në këtë rast nuk zgjidhej vështirësia që shfaqej prej pranisë së doktrinave të paarsyeshme.