PUNE ME PROJEKT
TEMA: ATOMET
LENDA: KIMI
KLASA: XB
PUNOI:xxxxxxxx
Çka është atomi ?
| Atomi është pjesa më e vogël e elementit kimik p.sh e hekurit apo bakrit. Është pjesa më e vogël e cila ka vetit e elementit të cilit i takon. Shkencëtarët i dallojnë atomet, varësisht se farë strukture kanë atomet. Atomet janë pjesët themelore të elementeve nga të cilat ndërtohen të gjitha lëndët në Gjithësi. Çka do të thotë fjala "atom ?" Fjala "atom" rrjedh nga greqishtja e vjetër atomos që në shqip do të thotë i pandashëm. Shkencëtarët në kohën e Greqisë antike besonin se atomi ishte pjesa më e vogël që ekzistonte. Ai, pra atomi, nuk mund të ndahej më tutje. Ndërsa shkencëtarët modern, pas shumë shekujve thoshin se kjo nuk është e vërtet. Pas një kohe me mjete më moderne ja arritën që të ndajnë atomin dhe vërtetuan se atomi mund të ndahej në pjesë edhe më të vogla. Gjatë vërtetimit të mendimit të tyre, shkencëtarët modern vëren që atomi ishte pjesa më e imët e cila mbante vetit e elementit që i përkiste. Po të ishte atomi i madh sa një kokë e gjilpërës, atëherë dora jote to të ishte gjigante Sa është i madh një atom ? Atomet e kanë një preje tërthore dikur të njëmiliontën pjesë të milimetrit. Do të thotë, gishti i një njeri normal, të rritur është diku 200 milion atome i trashë! Po të ishte atomi i madh sa koka e gjilpërës, atëherë, ti lirisht do ta kaploje token me një dorë. Çka kanë të përbashkët i vogli atom dhe sistemi diellor ? Atomet përbëhen nga copëza të vogla që lëvizin rreth e rrotull një qendre. Këtë qendër shkencëtarët e quajnë bërthama e atomit. Kjo e bënë të ngjashëm me sistemin diellor ku rreth diellit lëvizin planetët. "Elektronet sillen rreth bërthamës si planetët rreth diellit" A i ka pa ndokush atomet ? Po, por jo pa ndihmën e veglave. Vetëm me sy, atomet nuk mund të shihen, për këtë nevojiten vegla si mikroskopi për elektrone. Shkencëtarët me ndihmën e kësaj vegle e kanë parë dhe fotografuar. Aty atomet duken si pika të bardha të mjegullta. A ka gjëra më të vogla se atomi ? Bërthama në qendër të një atomi është dhjetë mijë herë më e vogël se vetë atomi. Elektronet që e rrethojnë janë edhe më të vogla. A ka ndonjë vend në gjithësi ku nuk ka atome ? Shkencëtarët janë të mendimit, të bazuar në njohurit e deritashme, se nuk ka. Edhe në vakuumet, hapësirat boshe, po thuaj se ka atome. "E tërë gjithësia përbëhet nga atomet" Sa lloje të atomeve ka ? Në natyrë paraqiten 92 lloje të ndryshme të elementeve kimike. Pra, ka 92 lloje të atomeve, nga të cilat përbëhen elementet kimike në natyrë. Shkencëtarët ja kanë arritur që në labore të krijojnë edhe lloje tjera të atomeve. Nga çka përbëhet një atom ? Në qendër të atomit gjendet bërthama e përbërë nga copëza të imëta që thirren protone dhe neutrone. Kjo bërthamë rrethohet nga copëza të imëta që thirren elektrone dhe që kanë barrën elektrike dhe lëvizin në udhë (trajektore) rrethore përbrenda atomit. Vendi dhe numri i protoneve, i neutroneve dhe i elektroneve të atomit, ndryshon nga lloji i atomit. Sa është e madhe bërthama ? Bërthama, logjikisht sikurse vetë atomi është e padukshme për syrin tonë. Mirëpo bërthama është vetëm një e pesëdhjeta mijë e prerjes tërthore të atomit. Po të mund të fryhej një atom sa një stadium futbolli, atëherë bërthama e fryme do të ishte sa një konservë e ushqimit në mes të stadiumit, ku vendoset topi për të filluar ndeshjen. Edhe pse bërthama është kaq e vogël, ajo e mbanë barrën kryesore (me fjalë të tjera gati e tërë pesha e atomit është bërthama). Në krahasim me bërthamën, elektronet janë shumë të lehta; elektroni peshon dymijë herë më pak se protoni. "Po të parafytyrohej se bërthama e atomit, atëherë duhet të paramendohet atomi i madh sa një stadium futbolli" 'Thëniet me vlerë për atomin ?' Kush ka thënë se atomi nuk mund të krijohet ose shkatërrohet ? Më 1807 një britanik quajtur Xhon Dalton e publikojë mendimin e vetë mbi atomin. Teoria e tij thoshte se gjitha lëndët përbëhen nga atome, dhe atomet as nuk mund të krijohen as të shkatërrohen. Që nga kjo kohë e deri më tani shkencëtarët kanë mësuar shumë gjëra për përbërjen e atomit. Edhe pse mendimi i Daltonit nuk ishte plotësisht i drejtë, ai ishte pikënisja e shumë shkencëtarëve. Kush ishte Avogardro ? Grafi (fisnik feudal) italian Amendeo Avgardro ishte një matematikanë dhe fizikanë i njohur që jetoi nga 1776 deri më 1856. Ai e gjeti dhe tha se atomet krijojnë substanca të reja duke u bashkuar në molekula. Çka janë molekulat ? Edhe molekulat janë të padukshme për syrin e njeriut, janë pjesët përbërëse më të vogla të elementeve kimike që i mbajnë vetit e elementit që i përkasin. Le të marrim për shembull letrën. Faqja e një fletore A4 (përmasat e faqes së madhe të fletores) është rreth 100 000 molekula të letrës i trashë. Po që se e shpërbejmë një molekulë prej faqes dhe marrim pjesët e saja, ne nuk kemi më të bëjmë me letër por me një mullar të llojeve të atomeve. Secila molekulë e një lënde përbëhet nga një numër i caktuar i atomeve që lidhen në mes veti në një lloj, në gjitha molekulat e lëndës. |
| FILOZOFET - EMPEDOKLI |
Empedokli ishte dakort me Parmenidin, se qenia është e pakrijushme dhe e pashkatërrueshme, se ajo thjesht është, duke thënë se "derisa nuk ekziston urtësi tjetër, ashtu si është e pamundur që diçka të vijë në qenie, po ashtu është e pamundur të realizohet dhe të mendohet që qenia të shkatërrohet plotësisht, sepse ajo do të jetë gjithmonë atje ku ndonjë e vendos sipas rastit". Ndryshe nga Parmenidi, Empedokli nuk është dakort që qenia përbëhet thjesht nga Njëshi. Pranimi i nocionit të Njëshit do të kërkonte nga ai që të mohonte, realitetin e lëvizjes. Për Empedoklin fenomeni i lëvizjes është në të njëjtën kohë po aq i dukshëm për t'u pranuar, sa edhe i detyruar për t'u mohuar. Ai mohoi idenë e Njëshit dhe argumentoi se, megjithëse Parmenidi kishte të drejtë kur thoshte se qenia është e pakrijueshme dhe e pashkatërrueshme, qenia nuk është Një, por shumë. Është e shumta që është e pandryshueshme dhe e përjetshme. Empedokli mendon se eksperienca dhe ajo çfarë shikojmë, tregon se objektet lindin dhe gjithashtu shkatërrohen, dhe ky ndryshim dhe kjo lëvizje është e mundur, sepse objektet janë të përbërë nga shumë pjesëza materiale. Kështu, megjithëse objektet mund të ndryshojnë, ashtu siç thoshte Herakliti, pjesëzat, nga të cilat ata janë të përbërë nuk ndryshojnë, por janë, ashtu siç Parmenidi thotë për qënien, të pandryshueshme. Nuk ka shumë objekte që janë të pandryshueshëm, por ka shumë pjesëza, nga të cilat janë të përbërë objektet, të cilat kanë këtë atribut të pandryshueshmërisë. Por nga se janë të përbëra këto pjesëza?
Empedokli i përshkruan pjesëzat si elementë materialë me natyrë të përjetshme. Këtë ide ai e zhvilloi duke riinterpretuar filozofët e Miletit, Tales dhe Anaksimeni. Talesi thoshte se lënda, nga e cila është e përbërë çdo gjë, është uji, ndërsa Anaksimeni kish përcaktuar si lëndë të tillë ajrin. Të dy këta filozofë u përpoqën të shpjegonin marrëdhëniet midis Njëshit dhe së shumtës, duke e gjetur të shumtën tek Njëshi; duke thënë për shembull, siç thoshte Thalesi, se llojet e ndryshëm të objekteve e kanë burimin tek uji, ose se një lloj e lëndës mund të transformohet në një lloj tjetër lënde. Në kundërshtim me këtë pikëpamje, Empedokli thotë se duhet të jenë forma të caktuara të lëndës, siç janë uji dhe ajri, të cilave ai u shtoi edhe zjarrin dhe tokën, duke i bërë katër; të ciiat janë të pandryshueshme dhe të përjetshme. Këto asnjëherë nuk transformohen në diçka tjetër. Ky nocion, se janë katër pjesëza elementare, nuk duhet të ngatërrohet me teorinë e mëvonshme të Demokritit, i cili argumentoi se të gjitha sendet përbëhen nga grupe të ndryshme të atomeve. Pra, ajo, që shpjegon lindjen e objekteve, nuk është transformimi i ndonjë prej këtyre katër elementëve materialë bazë, por thjesht përzierja e tyre, sepse ekziston "vetëm një përzierje dhe bashkëndryshim i asaj që ka qënë përzier". Toka, ajri, zjarri dhe uji, megjithëse janë pjesëza të pandryshueshme, përzihen së bashku për të formuar objektet, duke bërë të mundur atë që ne, në eksperiencën e përditshme, e shohim si ndryshim.
Empedokli mendonte se është e nevojshme, që jo vetëm të shpjegohet baza e ndryshimit të objekteve, nëpërmjet përzierjes së tipeve të ndryshëm të pjesëzave materiale të përjetshme, por gjithashtu të tregohen forcat specifike, që e aktivizojnë procesin e ndryshimit. Jonianët pohonin se lënda e natyrës thjesht transformohet vetë në objekte të ndryshme. Vetëm Anaksimeni kishte bërë ndonjë përpjekje specifike për të analizuar procesin e ndryshimit me teorinë e tij: se ajri transformohet në sende të ndryshëm nëpërmjet procesit të kondesimit dhe të rrallimit.
Në kundërshtim me këtë, Empedokli pohon se ekzistojnë në natyrë forca pozitive, që ai i quan Dashuria dhe Urrejtja, ose Harmonia dhe Disharmonia. Këto forca fizike dhe materiale janë ato që shkaktojnë përzierjen dhe më vonë ndarjen e katër elementëve. Forca e Dashurisë i bën elementët të tërhiqen me njëri-tjetrin dhe të formojnë format ose personat e veçantë, ndërsa forca e Urrejtjes shkakton prishjen e sendeve. Duke shprehur këtë proces të pafund në stilin e tij poetik, Empedokli shkruan se "ky proçes duket qartë në të gjithë masën e gjymtyrëve të vdekshëm: ndonjëherë, nëpërmjet dashurisë, të gjithë gjymtyrët, që ka trupi, bashkohen në një, në fillim të lulëzimit të jetës; në një kohë tjetër ato përsëri shkëputen nga urrejtja, dhe enden disa herë nga valët e bregut të jetës. E njejta gjë ndodh me shkurret e fushave dhe peshqit ne strehinat e tyre ujore, me bishat në strofullat malore dhe me zogjtë që fluturojnë me krahë." Në fillim të çdo cikli të ndryshimit, të katër elementët janë plotësisht të përzier së bashku dhe janë në harmoni, në sajë të veprimit të parimit të Dashurisë. Në të njejtën kohë, forca e urrejtjes është e fshehur diku dhe, kur ajo pushton, sendet, pjesëzat bien në disharmoni dhe fillojnë të shpërndahen, derisa të katër grupet e pjesëzave; të ajrit, të tokës, të zjarrit dhe të ujit veçohen në grupet e tyre, duke u bërë gati për të filluar një cikël të ri, sapo forca e Dashurisë kthehet për t'i tërhequr elementët në kombinime harmonike, dhe ky proces vazhdon pa fund.
JETËSHKRIMET – KURESHTI NGA JETA E EMPEDOKLIT
* Për t'u kujtuar si i shenjtë, dëshira e Empedoklit ishte që të hap një traditë të re duke i dhënë fund jetës me hedhjen në kraterin e malit Etna, duke shpresuar se, duke mos lënë gjurmë të trupit të tij njerëzit, do të mendonin se ai ka shkuar në qiell.
* Sipas Empedoklit, bota u krijua në mënyrë që dashuria për shkak të elementeve të ndara shkaktoi lëvjzjen, vorbullën që gradualisht përfshin më shumë elemente. Kur dashuria pushton çdo gjë, bota gjendet në gjendjen e qetësisë së plotë të "sferës botërore", të lumturisë fatbardhe. Por pas një kohe të caktuar nga periferia fillon për shkak të urrejtjes ndarja graduale e elementeve. Pas disa periudhave të caktuara, sërish gjithmonë dhe në distanca ciklike lindin krijime të reja permanente të botës.
* Në teorinë e njohjes Empedokli përkrah tezën se e ngjashmja njihet me të ngjashmen, subjekti dhe objekti në esencë nuk janë të ndryshme dhe kjo mundëson njohjen.
* Sipas Empedoklit, qeniet organike janë krijuar me bashkimin e disa pjesëve organike (të duarve, të këmbëve, të kokës e të tjera), dhe u ruajtën vetëm ato përbërje që ishin të afta për jetë.
· Veprat kryesore: Empedoklit i atribuohen dy vepra kryesore: "Mbi natyrën" dhe "Spastrimet " që përmbanin afër pesë mijë vargje nga të cilat janë ruajtur afër 450.
Empedokli i përshkruan pjesëzat si elementë materialë me natyrë të përjetshme. Këtë ide ai e zhvilloi duke riinterpretuar filozofët e Miletit, Tales dhe Anaksimeni. Talesi thoshte se lënda, nga e cila është e përbërë çdo gjë, është uji, ndërsa Anaksimeni kish përcaktuar si lëndë të tillë ajrin. Të dy këta filozofë u përpoqën të shpjegonin marrëdhëniet midis Njëshit dhe së shumtës, duke e gjetur të shumtën tek Njëshi; duke thënë për shembull, siç thoshte Thalesi, se llojet e ndryshëm të objekteve e kanë burimin tek uji, ose se një lloj e lëndës mund të transformohet në një lloj tjetër lënde. Në kundërshtim me këtë pikëpamje, Empedokli thotë se duhet të jenë forma të caktuara të lëndës, siç janë uji dhe ajri, të cilave ai u shtoi edhe zjarrin dhe tokën, duke i bërë katër; të ciiat janë të pandryshueshme dhe të përjetshme. Këto asnjëherë nuk transformohen në diçka tjetër. Ky nocion, se janë katër pjesëza elementare, nuk duhet të ngatërrohet me teorinë e mëvonshme të Demokritit, i cili argumentoi se të gjitha sendet përbëhen nga grupe të ndryshme të atomeve. Pra, ajo, që shpjegon lindjen e objekteve, nuk është transformimi i ndonjë prej këtyre katër elementëve materialë bazë, por thjesht përzierja e tyre, sepse ekziston "vetëm një përzierje dhe bashkëndryshim i asaj që ka qënë përzier". Toka, ajri, zjarri dhe uji, megjithëse janë pjesëza të pandryshueshme, përzihen së bashku për të formuar objektet, duke bërë të mundur atë që ne, në eksperiencën e përditshme, e shohim si ndryshim.
Empedokli mendonte se është e nevojshme, që jo vetëm të shpjegohet baza e ndryshimit të objekteve, nëpërmjet përzierjes së tipeve të ndryshëm të pjesëzave materiale të përjetshme, por gjithashtu të tregohen forcat specifike, që e aktivizojnë procesin e ndryshimit. Jonianët pohonin se lënda e natyrës thjesht transformohet vetë në objekte të ndryshme. Vetëm Anaksimeni kishte bërë ndonjë përpjekje specifike për të analizuar procesin e ndryshimit me teorinë e tij: se ajri transformohet në sende të ndryshëm nëpërmjet procesit të kondesimit dhe të rrallimit.
Në kundërshtim me këtë, Empedokli pohon se ekzistojnë në natyrë forca pozitive, që ai i quan Dashuria dhe Urrejtja, ose Harmonia dhe Disharmonia. Këto forca fizike dhe materiale janë ato që shkaktojnë përzierjen dhe më vonë ndarjen e katër elementëve. Forca e Dashurisë i bën elementët të tërhiqen me njëri-tjetrin dhe të formojnë format ose personat e veçantë, ndërsa forca e Urrejtjes shkakton prishjen e sendeve. Duke shprehur këtë proces të pafund në stilin e tij poetik, Empedokli shkruan se "ky proçes duket qartë në të gjithë masën e gjymtyrëve të vdekshëm: ndonjëherë, nëpërmjet dashurisë, të gjithë gjymtyrët, që ka trupi, bashkohen në një, në fillim të lulëzimit të jetës; në një kohë tjetër ato përsëri shkëputen nga urrejtja, dhe enden disa herë nga valët e bregut të jetës. E njejta gjë ndodh me shkurret e fushave dhe peshqit ne strehinat e tyre ujore, me bishat në strofullat malore dhe me zogjtë që fluturojnë me krahë." Në fillim të çdo cikli të ndryshimit, të katër elementët janë plotësisht të përzier së bashku dhe janë në harmoni, në sajë të veprimit të parimit të Dashurisë. Në të njejtën kohë, forca e urrejtjes është e fshehur diku dhe, kur ajo pushton, sendet, pjesëzat bien në disharmoni dhe fillojnë të shpërndahen, derisa të katër grupet e pjesëzave; të ajrit, të tokës, të zjarrit dhe të ujit veçohen në grupet e tyre, duke u bërë gati për të filluar një cikël të ri, sapo forca e Dashurisë kthehet për t'i tërhequr elementët në kombinime harmonike, dhe ky proces vazhdon pa fund.
JETËSHKRIMET – KURESHTI NGA JETA E EMPEDOKLIT
* Për t'u kujtuar si i shenjtë, dëshira e Empedoklit ishte që të hap një traditë të re duke i dhënë fund jetës me hedhjen në kraterin e malit Etna, duke shpresuar se, duke mos lënë gjurmë të trupit të tij njerëzit, do të mendonin se ai ka shkuar në qiell.
* Sipas Empedoklit, bota u krijua në mënyrë që dashuria për shkak të elementeve të ndara shkaktoi lëvjzjen, vorbullën që gradualisht përfshin më shumë elemente. Kur dashuria pushton çdo gjë, bota gjendet në gjendjen e qetësisë së plotë të "sferës botërore", të lumturisë fatbardhe. Por pas një kohe të caktuar nga periferia fillon për shkak të urrejtjes ndarja graduale e elementeve. Pas disa periudhave të caktuara, sërish gjithmonë dhe në distanca ciklike lindin krijime të reja permanente të botës.
* Në teorinë e njohjes Empedokli përkrah tezën se e ngjashmja njihet me të ngjashmen, subjekti dhe objekti në esencë nuk janë të ndryshme dhe kjo mundëson njohjen.
* Sipas Empedoklit, qeniet organike janë krijuar me bashkimin e disa pjesëve organike (të duarve, të këmbëve, të kokës e të tjera), dhe u ruajtën vetëm ato përbërje që ishin të afta për jetë.
· Veprat kryesore: Empedoklit i atribuohen dy vepra kryesore: "Mbi natyrën" dhe "Spastrimet " që përmbanin afër pesë mijë vargje nga të cilat janë ruajtur afër 450.
.jpg)
