Instrumentat dhe tregjet financiare
Çështjet që do të trajtohen
I.Klasifikimi dhe Agjentët e Tregjeve Financiare.
II.Tregu Monetar
III.Tregu i Kapitaleve
Kalimi i fondeve të huajtshme nga kursimtarët te përdorusit,pra nga huadhënësit te huamarrësit,realizohet drejtëpërsëdrejti nëpërmjet trgjeve financiarë dhe me ndërmjetës nëpërmjet institucioneve financiare.Në këtë leksion do të trajtojmë trgjet financiare duke analizuar fillimisht klasifikimet kryesore të tregjeve dhe pjesmarësit e tyre.Më tej do të analizojmë më hollësisht llojet kryesore të tregjeve financiar dhe instrumentat kryesorë që tregtohen në to.
I.Klasifikimi dhe Agjentët e Tregjeve Financiare.
Kur flasim për tregun në përgjithësi,por edhe për atë financiar në vecanti,fillimisht duhet të sqarojmë dy kuptimet e përdorimit të fjalës treg.
Së pari,kuptimi institucional ku me treg do të kuptojmë një organizim formal ose joformal të blerësve dhe shitësve që realizon trgtimin e mallerave ose sherbimeve të vecanta.Nga pikëpamja gjeografike,tregu mund të vendoset në një vend të caktuar si ,psh bar-kafe<Vitrina> pranë City Park,Ish Ekspozita sot te ish blloku.,etj.Tregu mund të organizohet edhe në formë të shpërndar në një rajon të gjerë duke siguruar lidhjen telefonike ose nëpërmjet kompjuterave.
Së dyti,kemi kuptimin “abstrak”të tregut që përdoret në modelet teorike ekonomike.Në këtë treg studiohen ligjësitë e kërkesës dhe ofertës së mallërave dhe shërbimeve,pavarsisht se ato tregtohen në të gjitha tregjet institucionale.Për shëmbull në rastin e tregut monetar,studiohen ligjësitë e kërkesës dhe ofertës për para,pavarsisht nga tregjet institucionale ku tregtohet paraja.
Në këtë leksion do ti rferohemi kuptimit institucional të fjalës treg.
Tregu financiar përfshin lëvizjen direkte të fondeve nga huadhënësit tek huamarrësi.Kjo lëvizje realizohet në forma të ndryshme nëpërmjët shitblerjes së aktiveve ose instrumentave të ndryshme financiar.Tregjet financiar mund ti klasifikojm në tregje primare dhe trgje sekondare.
Tregu primar,që zë një peshë relativisht të vogël,përfshin shitjen e instrumentave financiar të emetuar rishtas nga emëtusi tek agjentët e tregut.
Tregu sekondar,që është tregu më i zhvilluar,përfshin srishitjen e instrumentave financiar ekzistues dhe të emëtuar rishtas nga agjentët e tregut financiar dhe zotërusit e tyre.(Bursa e Neë Yorkut,lonndrës,Tokyo-s,etj,Janë forma të shfaqjes të këtij tregu).
Nga pikepamja e afatit të maturimit të instrumentave që shiten në tregjet financiar i klasifikojm në tregje monetare dhe të kapitalit.Tregjet monetare përfshin tregtimin e instrumentave me afat maturimi deri në 1 vit,ndërsa tregjet e kapitalit përfshin tregtin e instrumentave me afat maturimi mbi një vit.
Duke qënë se instrumentat që tregtohen në tregjet e kapitalit janë shumë më të diferencuara se ato të tregut monetar,këto tregje i klasifikojmë më tej si tregje të titujve të kredisë ose të obligacioneve ose me të ardhura fikse>tregje të titujve të pronësisë ose aksioneve,etj.
Agjentët e Tregut Financiar.Sipas sjelljes së tyre në treg,agjentët e tregut financiar mund të klasifikohen në katër grupe:spekulatorët(spekulators),shmangësit e
rriskut(hedgers),arbitrazhistët(arbitragers)dhe investitorët(investitors).Megjithëse agjentët e mësipërm mund ti dallojm hipotekisht nga njëri-Tjetri kur ata merren kryesisht me një aktivitet të vecant,në praktikë dallimi midis tyre është i vështirë.Kjo sepse shumica e agjentëve të tregut financiar që mund të përfshihen në një grup por plotësojnë kriteret për tu përfshir në të gjitha grupet e tjera.Megjithatë,për të kuptuar veprimtarinë e agjentëve të tregut,është më mirë që të njohim dallimet konceptuale midis llojeve të ndryshme të aktivitetit të tyre.
Investitorët.Shumë agjentë të tregut financiar blejnë aktive financiare kryesisht për të ardhuratqë marrin nga zotërimi i tyre,të cilat mund teë jenë në formë dividenti ose pagesë për interesat.Këta agjentë quhen investitorë.
Spekullatorët.Me spekullim mkuptojmë mbajtjen e aktiveve për ti risitur me një cmim më të lartë se ai i blerjes.Ata agjentë që blejnë aktive financiare për këtë qëllimm,quhen spekulatore.Spekullatorët profesionistë blejnë dhe shesin shpeshë në shuma të mëdha,duke siguruar të ardhura në radhë të parë nga ky aktivitet.Ky është dhe një kriter për ti dalluar nga spekullatorër e tjerë.
Shmangësit e Riskut.Disa agjentë të tjerë mbajnë aktive financiar për tu mbrojtur nga rrisku i ndryshimit të cmimit dhe quhen shmangës risku.Shmangja e riskut ndodh kur dy ose më shumë aktive mbahen me shpresën se lëvizjet e ardhëshme të cmimeve do të kompesojnë njëra-tjetrën.
Arbitrazhistët.Kur aktivet shiten dhe blihen menjëherë me një cmim më të lartë se ai i blerjes diferenca përfaqëson arbitrazhin dhe ata që e marrin atë quhen arbitrazhistë.Kështu po qe se dikush blen një aksion në Bursën e Londrës për 7 dollar dhe e shet menjëherë në bursën Neë York-ut për 7,25 dollar ky trasaksion përfaëëson një shëmbull të arbitrazhit të thjeshtë.
II.Tregu Monetar
Me treg monetar zakonisht kuptojmë një grup tregjesh ku tregëtohen tituj kredie ose ndryshe instrumenta borxhi që kanë afat të shkurtër maturimi me vlerë nominale të madhe,risk të ulët moskthimi dhe likuiditet të lartë..
Tregu monetar kryen disa funksione të rëndësishme,vecanërisht për firmat e mëdha,sepse ju siguron atyre rrugë eficente për ekonomizimin e gjendjes së parasë në dorë.Nga njëra anaë,kur kanë nevoja të përkoshme për ato para ato marrin ua para për periudhëa të shkurtra me normë interesi të tregut dhe nga ana tjetër japi hua kur kanë tepricë parash.Tregu monetar redukton koston e trasaksioneve të shitjes dhe blerjes së instrumentave të borxhit me afat të shkurtër maturimi dhe krijon mundësinë e financimit të vazhdushëm të nevojave afatgjata për para nëpërmjet ripertëritjes së vazhdushme të huasë në këtë treg.
Në treg monetar tregtohen tituj kredie afatshkurtër si letrat tregtare,parimet bankare,marrëveshjet e riblerjes,eurodollarë,bonot e thesarit dhe depozitat klienti të këmbeshme,të cilat janë depozita të mëdha që mund të rishiten në tregun sekondar.
Bonot e thesarit.Përfaqësojnë instrumentat më të tregtushme të tregut monetar dhe formën më të thjeshtë të huamarrjes nga qeverria për të mbuluar deficitin e saj buxhetor.Qeverria merr hua duke shiturbono thesari me afat maturimi 3,6 muajideri në një vit me një skonto nga vlera e tyre nominale.Huadhënësit,pra berësit e marrin nga qeverria në afatin e maturimit një pagesë të barabartë ne vlerën nominale të tyre.Diferenca midis cmimit të shitjes dhe vlerës nominale përbën iteresin që merr blerësi i saj.
Mekanizmii shitjes së bonove të thesarit është pak a shumë i njëjtë kudo,ato shiten nëpërmjet ankandit me oferta konkuruese dhe jo konkuruese.Në vendin tonë,por edhe në vende të tjera ankandet e shitjes së bono thesarit në emër tëë qeverris e organizon BQ.Ofertat konkuruese renditen sipas cmimit të ofruara nga blerësit dhe pranohen ofertat më të larta
Derisa të plotësohet sasia e bonove që janë planifikuar të shiten.Ofertat jokonkuruese zënë një pjesë të caktuar të bonove që shiten dhe cmimete tyre percaktohen si mesatare e cmimit të bonove që shiten me ofertë konkuruese.Bonot e thesarit mund të blihen nga individët drejtëpërsëdrejti në ankand ose në tregun sekondar.Ato përfaqësojnë një instrumennt me shkallë të lartë likuiditeti sepse mund të shiten në tregun sekondor me një kosto të ulët trasaksionesh me një rrisk të ulët të cmimit.Zakonisht të ardhurat që merren nga bonot e thesarit përjashtohen nga taksimi.Në vëndin tonë tregu sekondar është përgjithësisht i pazhvilluar,por tregu sekondar i bonove të thesarit është i vetmi treg ku ekzistojnë disa filiza.
Certifikatat e Depozitës.Emëohen nga banka për të siguruar mjete financiare,pra janë depozita bankare me afat dhe n shuma të mëdha,psh në ShBA mbi $100,000.Ato nuk mund të tërhiqen para afatit,por aktualisht janë të shkëmbyeshme sepse mund të rishien,nqs mbajtësi i tyre ka nevoj për para në dorë përpara afatit të maturimit.
Letrat Tregtare.Janë të ngjashme me bonot e thesarit sepse shiten me skonto dhe në maturim kthehet vlera nominale e tyre.Emëtohen nga kompani të njohura për të plotësuar nevojat e tyre për likuiditet me një kosto relativisht të ulët.Emëtohen për afate të shkurtra maturimi deri ne 270 ditë.Shumica e tyre emëtohen në afat deri në një muaji dhe me vlerë nominale të madhe psh një shumfish i100,100$.Investitorët e vegjel mund të blejnë letra tregtare vetëm indirekt,nëpërmjet fondeve të përbashkëta të tregut monetar.Letrat tregtare konsiderohen me rrisk të ulët sepse afati i shkurtër i maturimit lejon mbikëqyrjen dhe parashikimin e saktë të gjëndjes së firmës që e emëton atë.Rishitja në tregun sekondar i bënë ato likuide.
Pranimet Bankare.Zakonisht përdoren në tregëtinë ndërkombëtare.Një firmë që blen mallra jashtë,por që nuk është e njohur në treg dhe nuk ka marrveshje krediti zakonisht merr një letër krediti nga banka e vet.Kjo letër i jep të drejtën shitësit të huaj që të tërheq partë brenda një periudhe të caktuar,zakonish deri në gjashtë muaji.Aktualisht,banka e vulos atë duke shënuar :pranohet”dukemarrë përsipër pagesën për mbajtësin e saj.Nga ky moment ky cek i vulosur,që njihet si pranim bankar,mund të rishitet me skonto para afatit të maturimit në tregunsekondar duke u bërë një instrument likuid.
Eurodollarët.Janë depozita nëd dollarë në banka jashtë Shba ose në degët e bankave amerikane në vënde të tjera.Në këtë kuptim me eurovalutë(Euro marekt,etj)kuptojmë depozitat e valutave të një vëndi në bankat të vendeve të tjera.
Marrveshjet e riblerjes.Përfaqësojnë shitjet afatshkurtra zakonisht ditore,të letrave me vlerë shtetërore në bazë të marrveshjes për ti riblerë ato me një cmim më të lartë.Në këtë mënyrë ,marrveshjet e riblerjes përfaqësojnë një hua me rrisk të ulët,sepse mbështeten me letra me vlerë shtetërore.
Huatë Ndërbankare.Përfaqësojnë hua afat shkurtra,zakonisht ditore,që bankat i japin njëra-tjetërës për të plotësuar nevojat që kanë për likuiditete.Këto hua realizohen nëpërmjet depozitave që mbajnë bankat në BQ me një normë interesi që në vënde të ndryshme ,si psh norma e intersit të fondeve federale ne SHBA,LIBOR në Angli,etj.Kjo normë interesi lidhet drejtëpërdrejt me individët që blejnë instrumenta financiarë në tregu e tyre,por shërben si barometër i tregut monetar,pranadaj ndiqet me shumë vëmëndje nga ata.
III.Tregu i Kapitaleve
Tregu i Obligacioneve
Tregu ii obligacioneve ose tregu i kapitalit me të ardhura fikse përfaqëson tregun e titujve të kredisë me afat maturimi mbi një vit.
Ky treg përfshin dy lloje obligacionesh të thesarit,obligacionet e korporatës,obligacionet bashkiake,hipotekat,titujt e kredise të agjensisë federale dhe kreditë.Letrat me vlerë që tregtohennë këtë teg quhen me të ardhura fikse sepse shumica e tyre sjellin të ardhura fikse që paguhen periodkisht,zakonisht dy herë në vit.
Obligacioneet e Thesarit.Përfaqësojnë tituj kredie të qeverrisë me afate maturimi deri në 10 vjet dhe nga 10-20 vjetë.Emëtohen me vlerë nominale 1,000$ e lart dhe pagesa e interesit bëhet në formë kuponi dy herë në vit.
Obligacione Bashkiake.Emëtohen nga organet e qeverrisë lokale dhe janë të ngjashme obligacionet e thesarit,por me dallim se përjashtohen nga taksat mbi të ardhurat.Megjithatë,për këto obligacione,mund të aplikohen taksa mbi fitimin e kapitalit.Ka dy tipe të obligacioneve bashkiake.Njëri që quhet obligacion i përgjithëshëm,që mbështetet në besimin e emëtusit dhe garantohet nga taksat që mbledh ai,dhe obligacione te të ardhurave që emëtohen nga organet lokale për të financuar projekte të vëcanta dhe mbështetet nga të ardhurat e projektit ose të agjensisëbashkiake që zbaton projektin.Emëtues janë zakonish autoritetet e auroporteve,spitaleve,porteve,etj.Këtoobligacione kanë afat maturimi deri në 30 vjet dhe janë me shkallë më të lartë risku se obligacionet e përgjithëshme.Tipar kryesor i obligacioneve bashkiake është përjashtimi nga taksat mbi të ardhurat për tibërë atomë tërheqëse për huadhënësit.
Obligacionet e Korporatës.Përfaqësojnë tituj kredie me afat të gjatë maturimi nëpërmjet të cilave firmat private marrin hua nga publiku.Janë të ngjashme me instrumentat e tjerë të tregut të obligacioneve sepse paguajnë interesin në formë kuponi dy herë në vit dhe në afatin e maurimit edhe vlerën nominale,por kanë vecorinë e një risku të lartë moskthimi,vecanrisht për firmat që nuk janë të njohura dhe që klasifikohen si jo të sigurta.
HipotekatPërfaqësojnë tituj kredie afatgjata nëpërmjet të cilave merren hua për të blerë pasuri të patundëshme si ndërtesa,shtëpui etj,si nga familjet,ashtu edhe nga firmat.Afati i maturimit shtrihet nga 10,15,25,vjet.Oagesa e interesit dhe principali bëhet cdo muaji në shuma fikse deri në maturim.Fillimisht hipotekat janë shitur me norma të pandryshushme interesi.Por,duke qënë se norma e interesit ndryshon dhe afati i maturimit është i gjatë,ato i kanë shkaktuar vështërsi serioze emëtusit të tyre,që zakonisht kanë qënë bankat e kursimeve.Në rastet kur këto norma kanë ardhur duke u rritur,bankat kanë qënë të detyruara të paguajnë interesa më të mëdha për pasivet e tyre,që zakonisht janë afatshkurtra.Kyproblem u zgjidh me përdorimin e hipotekave të axhustueshme ,ku norma e interesit varion në përputhje me normën aktuale të tregut.
Tregu i aksioneve
Përfaqëson shitjen e titujve të pronësisë,të cilat janë pa afta maturimi dhe që quhen aksione.Kemi dy lloj aksionesh:aksione të zakonshme dhe aksione të preferuara.
Aksione të zakonshme.Në dallim nga instrumentët e tjrë financiarë,aksionet e zakonshme përfaësojnëb letra me vlerë që i japin blerësit të tij të drejtën e pronësisë në korporatë në masën e aksioneve që zotëron.Aksioni i zakonshëm i jep zotërusit të drejtën e votës sipas parimit,një aksion një votë.Gjithashtu, si i i jep të drejtën per të marr pjesën e përfitimeve financiare që i takon një aksioni,pra të drejtën mbi dividentët që shpërndan korporata.
Korporata drejtohet nga një këshill drejtues që zgjidhet nga aksionerët në mbledhjen e përgjithëshme vjetore të tyre.Ky këshilk zgjedh menaxherët e korporatës,të cilët kanë të drejtë të marrin shumicën e vendimeve që lidhen me drejtimin e korporatës dhe mbikqyr ata që të veprojnë në përputhje me interesat e aksionerve.
Karakteristikë e aksionit të zakonshëm është se ai sjell të ardhura jo në formën e interesit,por në formën e dividentit që varion sipas nivelit të fitimit që siguron korporata.Të ardhurat që i paguhen aksionerve janë të ardhura për mbetje,pra ato paguhen pasi janë shlyer të gjitha detyrimet e tjera të firmës madje,edhe në rastin e likujdimit,aksionerët janë të funditqë marrin atë që ngelet nga shitja e aktiveve të firmës.Nga ana tjetër,aksionerët kanë përgjegjësi të kufizua,ata mund të humbasin vetëm kapitalin që kanë investuar në shoqërinë aksionere,por jo nga pasuria e tyre personale.Karakteristikë e rëndësishme e aksioneve të zakonshme është se janë pa afat maturimi,por mund të rishiten në tregun e aksioneve në bursë,që përbën një nga format më të përhapura të tregjeve financiare.
Aksioni i Preferuar.Përfaqëson një istrument financiar që ka tipare si të titujve të pronësisë,ashtu edhe të titujve të kredisë.Ai është i ngjashëm me obligacionet,sepse pagesa e dividentit është fikse dhe zotrusi i tij nuk ka të drejtën e votës për vendimet që mërr mbledhja e pergjithëshme.Pra është i ngjashëm me një obligacion pa afat maturimi ose me afat të pafundëm maturimi.
Aksioni i preferuar ka edhe tipare të aksioneve të xakonshme sepse në rast se korporata nuk është në gjëndje të paguajë divident,kjo nuk shkakton falimentim të saj si në rastin e titujve të kredisë,por dividenti i këtyre aksioneve mbartet për tu paguar në një periudhë tjetër.Madje kjo pagesë bëhet përpara asaj të aksioneve të zakonshme.Nga ana tjetër në dallim nga interesat që paguajnë obligacionet,dividentët e aksioneve nuk përfaqësojnë shpenzime të firmës që nuk taksohen.Aksionet e preferuara mund të konvertohen në një raport të caktuar në aksione të zakonshme dhe aktualisht,ato mund të jenë edhe me normë intresi të xhustushme,si në rastin e hipotekave.
Tregjet Derivative
Vitet e fundit ka një zhvillim të madh të tregjevederivative si form a te reja të tregjeve financiare.Ato lindën si domozdoshmëri për të shmangur rritjen e riskut të normave të interesit që u bë më i theksuar në vitet 70 dhe 80.Tregjet derivative mbështeten në instrumenta ekzistues financiarë,duke lidhur kontrata qe përfitojnë vlerën e tyre nga vlera e një instrumenti ekzistues në tregjet e përmëndura më sipër.Tregjet kryesorederivative janë:Tregjet me afat(Future ose Forëard)dhe tregjet alternative(option)
Tregu me afat.Këto tregje mbështeten në kontrata me afat që janë dy llojshe:Kontrata me afat të stabilizuara(Futures Contracs)Këto instrumenta lindën si domozdoshmëripër të mbrojtur investitorët nga rrisku i normës së interesit.Kontrata me afat për produkte të ndryshme si ato bujqësore kanë ekzistuar shumëkoh më parë.Blerësit dhe shitësit bien dakord që të tregtojnë një sasi të caktuar në një datë të ardhme me një cmim të përcaktuar në kontratë.Kjo bëhet me qëllimq të mbrohen të dy palët nga luhatjet e paparashikuara të cmimit.E njëjta ide u zbatuaa edhe për instrumentat financiarë.Në këtë rast,palët bien dakort të tregtojnë në një datë të ardhëshme instrumenta financiarë sipas cmimitt të përcaktuar në kontratë.
Tregu alternativ(option market)Në këtë treg lidhen dy tipe kontratash:kontrata blerje(call option)kontrata shitje(put option).Një kontrat blerje i jep mbajtësit të saj të drejtënmpor jo detyrimin,që të blejë një instrument financiar me një cmim të përcaktuar,të quajtur cmimi i ushtrimit,në cdo moment deri në një datë të përcaktuar në të ardhmen.Psh një kontrat blerje për aksione të IBM në korrik 2010,me një cmim ushtrues 150$ i jep mbajtësit të saj të drejtën që me këtë cmim të blej këto aksione në cdo moment deri në korrik.
Mbajtësi i kontratës nuk është i detyruar ta ushtroj të drejtën e tij.Kështu nqs cmimi i aksioneve të IBM do të jetë më i vogël se 150$,ai nuk ka interes ti blejë aksionet mecmimin e shprehur në kontratë dhe e kundërta,kur cmimi është më i madh ai ka leversi të ushtroj këtë të drejtë.Nqs kontrata nuk ushtrohet brenda afatit të përcaktuar ajo skadon dhe nuk ka më vlerë.
Mbajtësi i kontratës e blen atë nga agjentët e këtyre tregjeve që quhën Ëriters,të cilët marrin një pgesë që quhet shpërblim i kontratës.Kjo pagesë përfaqëson kompesimin që duhet të paguajë blerësi i kontratës për mundësinë që fiton për të ushtruar kontratën po qe se ajo bëhet e leverdisëshme gjatë gjithë periudhës së ardhëshme deri në afatin e përcaktuar.Nga ana tjetër shitësi i kontratës e mërr këtë pagesë si shpërblim kundrejt mundësisë që ai të shesë instrumentin financiar me një cmim më të ulët se ai i tregut.Është e qartë se kur kontrata nuk ushtrohet,kjo pagesë përbën një fitim të plotë për shitësin e kontratës.
Kontrata e shitjes i jep mbajtësit të saj të drejtën,por jo detyrimin që të shesë një instrument financiar me një cmim të përcaktuar brenda periudhës së përcaktuar në kontratë.Kjo kontrat funksionon si kontrata e blerjes,me dallimin që këtu shiten letra me vlerë.Kontrata e blerjes është ë lëverdisëshme për blerësin kur cmimi i aktivit rritet më shumë se ai i kontratës dhe e kundërta për kontratën e shitjes,ajo është e leverdisëshme kur cmimi është nën atë të kontratës.
Tregu valutor.Në këto tregje këmbehen monedha vendase me valutat e huaja me qëllim që të realizohen trasaksionet ndërkombëtare tregtare dhe financiare.Valutat këmbehen në bazë të kursit të këmbimit që përfaqëson cmimin e një valutë të shprehur në një valutë tjetër.Edhe këtu kemi tregje korente ,ku këmbimi bëhet me kursin aktual ose sic quhet ndryshe ,spot,dhe tregjet valutore me afat,ku për të shmangur riskun e luhatjeve të kursit të këmbimit lidhen kontrata me afat,në të cilat në një datë të ardhëshme këmbehet një sasi e caktuar valute sipas cmimit të përcaktuar në kontratë.
Ref: S.Hadëri, “Ekonomia Monetare”,Ribotimi 4, Tiranë
.jpg)
